O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti «Geografiya» kaferdrasi

Buyuk geografik kashfiyotlar davrining
geografiya fanining rivojlanishida 
muhim o’rinni egallaganini alohida ta’kidlash lozim. Bu davrda (XV asrning oxiri 
va XVII asrning birinchi yarmi) misli ko’rilmagan geografik o’zgarishlar sodir 
bo’ldi. Bularga gen
uelik X.Kolumbning Markaziy Amerika, Janubiy Amerika 
sohillariga qilgan sayohatlari (1492-1504 y), Portugaliyadan Vasko da Gamaning 
Hindistonga (Kallikut shahri, 1497-
1498y), Mangellanning Dunyo okeani bo’ylab
sayohati (1519-1522) tegishli. Sayohatchi
larning asosiy maqsadi bitta bo’lgan: 
dengiz yo’li orqali dunyoning eng boy va ko’rkam joyi Janubiy Osiyo (Hindiston, 
Indoneziya)ga borish edi. 
Temuriylar davrida Turkiston geografiya fani yozma tavsif uslubida
rivojlandi. Ayniqsa Boburning shoh asa
ri “Boburnoma” har qanday maqtovga 
sazovordir. Unda tog’ va tekisliklar, daryo va ko’llar, dengizlar, o’simliklar va 
hayvonot olami, iqlimi, aholining urf-
odatlari, madaniyati, shug’ullanadigan 
yumushlari mohirona jonli tavsiflanadi. Boburni mashhur sayyoh-geograf, haqiqiy
al
ьpinist deb atash mumkin. U Hindistonga yurish qilganda baland qorli tog’larni
oshib o’tgan. O’zi yurgan, ko’rgan va bilganlarni haqqoniy bayon qilgan. SHu 
asosda H.H.Hasanov “Bobur tasavvurida Farg’ona vodiysi” kabi xaritalarini 
bemalol qiynalmasdan chizganlar. 
Temuriylar davrida yashagan 
Ali Qushchi, Qoshg’ariy, no’malum muallif 
yozgan asar, M.Ulug’bek, A.Samarqandiy singarilarning ijodida geografiya va 
unga turdosh fanlar to’g’risida qiziqarli fikrlar berilgan.
Geografiya fanining gurkirab rivojlanishidagi yangi davr
ikki asr davom 
etadi (XVIII asr boshlaridan hozirgi paytgacha). Ayniqsa XVIII-XIX asrlarining
tutash qismida kapitalistik ishlab chiqarish tizimining takomillashi bilan bog’liq 
kashfiyotlar geografiya fanining taraqqiyotiga ijobiy ta
’sir etdi. Jumladan, 1785 
yilda Kartrayt to’quv stanogini kashf etdi va bu o’z navbatida Angliya 
kaloniyalaridan paxta olib kelish kuchaydi, Angliyada po’lat eritish 1870 yilga 
nisbatan yuz barobar oshdi. 1784 yilda Uatt bug’ bilan ishlaydigan mashinani 
(Rossiyada 1764 yilda Polzunov) ixtiro etdi, 1803 yilda birinchi paroxod qurildi, 
1825 yilda birinchi parovoz ishga tushdi. 
Niderlandiyalik geograf Bernard Vareniy (1622-1650) va buyuk fizik 
I.N
ь
yuton (1642-
1727) geografiya faniga salmoqli hissa qo’shgan olimlardan 
hisoblanadi. B.Veraniy mashhur “Umumiy geografiya” darsligini yozgan. 
N
ьyuton shu darslik bo’yicha ma’ruzalar o’qigan va ikki marotaba qayta nashr 
(1672 va 1681y) ettirgan. Rus tili
ga 1718 yilda Petr 1 buyrug’iga binoan tarjima 

---

qilingan. Kitob uchta “kitobchaga” va qirqta bobdan iborat bo’lib, Yer yuzasini, 
qonuniyatlarni, Yerning qattiq, suv va havo qobig’ini tavsiflaydi, geografik zonalar 
(ikkita bobda)ni ta’riflaydi. U Yer yuzi
da uchta zonani - issiq (torrida), sovuq 
(frigida) va mo’’tadil (temperata) mintaqa(zona)larni ajratadi. Vareniy tomonidan 
uch yuz yil avval aytgan g’oyalar hozir ham zamonaviydir.