O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti jismoniy madaniyat kaferdrasi «tasdiqlayman»

Internet saytlari 
44.
 
www.tdpu.uz
 
45.
 
www.pedagog.uz
 
46.
 
www.edu.uz
 
47.
 
www.nadlib.uz 
(A.Navoiy nomidagi O’z.MK) 
48.
 
http://ziyonet.uz
 - Ziyonet axborot-ta’lim resurslari portal
 
1. Jismoniy tarbiyaning tarixiy xususiyatlari 
Jismoniy madaniyat tarixan shartlangan hodisa. Uning kelib chiqishi qadimgi 
davrlarga borib taqaladi. Bu, umuman madaniyat kabi, odamlarning ijtimoiy va 
tarixiy amaliyoti natijasidir. Odamlarni hayotga, mehnatga va boshqa zarur faoliyat 
turlariga tayyorlash zarurati tarixiy ravishda jismoniy madaniyatning vujudga 
kelishi va rivojlanishini shart qilib qo'ygan (matn etakchi olimlar Stolyarov V.I., 
Ponomarev N.I. asarlariga taalluqlidir). 
Jismoniy madaniyat insonning umumiy madaniyatining ajralmas qismi 
sifatida, ibtidoiy tizim sharoitida mehnat faoliyati asosida vujudga kelgan. U ish va 
hayot bilan uzviy bog'liqligi, oilaning barcha a'zolari uchun ochiqligi bilan ajralib 
turardi. Ovchilik va boshqa hayotiy faoliyat odamdan harakat qobiliyatlari va 
fazilatlarini rivojlantirishning zarur darajasini talab qiladi. 
Ibtidoiy odam sharoitida tafakkurning rivojlanishi jamiyatda jismoniy tarbiya 
vujudga kelishining sub’ektiv sharti edi. Jismoniy mashqlar va o'yinlarning ayrim 
turlarining paydo bo'lishida odamlar yashagan geografik joylashuvi va iqlim 
sharoiti muhim ahamiyatga ega edi. Shimoliy xalqlar qadim zamonlardan beri 
o'zlarining ishlarida va kundalik hayotlarida chang'ilardan foydalanishgan; eshkak 
eshish va suzish suv havzalari bo'yida yashovchilar orasida keng tarqalgan edi; ot 
minish ko'chmanchi xalqlar orasida rivojlangan. 
Asboblar va qurollarning paydo bo'lishi jarayonida iqtisodiy boshqaruvning 
yangi shakllari, yangi jismoniy mashqlar va o'yinlar paydo bo'ldi. 
Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi va ish tajribasining kengayishi, 
umuman, jismoniy tarbiya bo'yicha ta'limning murakkablashishiga olib 
keldi. Jismoniy tarbiya tizimining shakllanishida qabila jamoasining harbiy 
tashkiloti muhim rol o'ynadi. Ushbu sharoitlarda jismoniy tarbiya nafaqat mehnat 
faoliyatiga, balki harbiy ishlarga ham tayyorgarlik vazifasini bajaradi. Bu o'g'il va 
qizlarning tarbiyasidagi farqlarning paydo bo'lishiga olib keldi. 
Harbiy va qabila aristokratiyasini taqsimlash; uni yanada zamonaviy qurollar 
bilan ta'minlash; zodagonlar orasida juda ko'p bo'sh vaqtning mavjudligi va 
ularning jismoniy mehnatni bilmasliklari jismoniy tarbiya mulk va sinf asosida 
bo'linishga olib keldi. O'zining bir xilligini yo'qotib, jismoniy tarbiya ikki 
yo'nalishga bo'linib ketdi: hukmron sinf va omma. 
Quldorlik davrida jismoniy madaniyat va sport Qadimgi Sharq 

---

94 
mamlakatlarida, Yunoniston va Rimning qadimgi davlatlarida keng tarqalgan 
edi. Ushbu mamlakatlarda o'zlarining jismoniy tarbiya tizimlari yaratiladi, maxsus 
maktablar paydo bo'ladi, sport maydonchalari quriladi va musobaqalar tashkil 
etiladi. Shu bilan birga qadimgi Olimpiya o'yinlari dunyoga keldi. 
Quldorlik davrida jismoniy madaniyat va sport Qadimgi Sharq 
mamlakatlarida, Yunoniston va Rimning qadimgi davlatlarida keng tarqalgan 
edi. Ushbu mamlakatlarda o'zlarining jismoniy tarbiya tizimlari yaratiladi, maxsus 
maktablar paydo bo'ladi, sport maydonchalari quriladi va musobaqalar tashkil 
etiladi. Shu bilan birga qadimgi Olimpiya o'yinlari dunyoga keldi. 
Quldorlik jamiyatining parchalanishi bilan ushbu jamiyat tomonidan hosil 
bo'lgan madaniyat va uning tarkibiy qismi - jismoniy madaniyat o'zgaradi. 
O'rta asrlarda jismoniy madaniyat tarixi uning rivojlanishida uch bosqichdan 
o'tadi: erta, rivojlangan va oxirgi o'rta asrlar asosan feodal ijtimoiy-iqtisodiy 
shakllanish bosqichlariga to'g'ri keladi. Erta va rivojlangan feodalizm davrida 
ritsarlarning harbiy-jismoniy tayyorgarligi tizimi shakllandi (asosan Evropa 
mamlakatlarida), ularning asosiy xususiyatlari harbiy yo'nalishga va sinfiy 
xarakterga ega. Qullarga qarashli jamiyat bilan taqqoslaganda, odamlarning 
massasi jismoniy mashqlar va o'yinlarni o'tkazish uchun keng imkoniyatlarga ega 
edi. 
Kechki feodalizm davrida burjua madaniyati va uning tarkibiy qismi - 
jismoniy madaniyat va sport paydo bo'ldi. 
Zamonaviy tarixning birinchi davrida jismoniy madaniyat to'g'risidagi yangi 
qarashlar tasdiqlandi. Vositalar, shakllar va usullarni qo'llashda ikkita yo'nalish 
mavjud: gimnastika (asosan kontinental Evropa mamlakatlarida) va sport va 
o'yinlar (Anglo-Sakson mamlakatlari va dunyoning boshqa mintaqalarida). Turli 
xil jismoniy mashqlarni bo'limi mavjud: gimnastika, o'yinlar va turizm. 
Zamonaviy tarixning ikkinchi davrida, Parij kommunasidan tortib Buyuk 
Oktyabr Sotsialistik inqilobigacha burjua va ishchilar sinfi o'rtasida kurash 
kuchaymoqda, bu esa gimnastika harakatida qarama-qarshi ikki yo'nalishni: 
ishchilar va burjua tarkibini shakllantirishga olib keldi. 
Ishchilar gimnastikasi harakati oldida mehnatkash xalqni sinfiy kurashga 
jismonan tayyorlash vazifasi turibdi. Burjua gimnastikasi harakati faoliyatida 
ommaviy, sinfiy kurashdan chalg'itish uchun sport, gimnastika va o'yinlardan 
foydalanish tendentsiyasi mavjud edi. 
Milliy ozodlik harakati bilan bog'liq gimnastika harakatining yangi shakllari 
paydo bo'ldi. Harbiy jismoniy tarbiya va ta'limga yo'naltirilgan maxsus jismoniy 
tarbiya tizimlari yaratildi. 
Birinchi va Ikkinchi Jahon Urushlari o'rtasidagi jismoniy madaniyat va 
sportni rivojlantirishning asosiy xususiyati ikki xil yo'nalishni shakllantirish edi: 
sotsialistik va burjua. 
Sovet jismoniy madaniyat harakati aholining barcha qatlamlari uchun mavjud 
edi. Birinchi jahon urushining natijalari burjua gimnastikasi harakatining 
rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatdi. Mag'lub bo'lgan davlatlar (Germaniya va uning 
ittifoqchilari) aholini yangi fathlarga tayyorladi. G'olib bo'lgan davlatlar (AQSh, 
Angliya, Frantsiya va boshqalar) sportning harbiy yo'nalishini kuchaytirdi. Barcha 

---

95 
mamlakatlarda sport va jismoniy madaniyat harakatini tashkiliy jihatdan qayta 
qurish amalga oshirildi. Ikkinchi Jahon urushi paytida ko'plab Evropa 
mamlakatlaridan kelgan ishchilar sportchilari fashizm Germaniyasiga qarshi urush 
jabhalarida va fashizmga qarshi urushda kurashdilar. 
Ikkinchi Jahon urushidan keyin Bolgariya, Vengriya, Chexoslovakiya, Polsha, 
Sharqiy Germaniya, Ruminiya, Xitoy, Koreya, Vetnam, Kuba va boshqa 
mamlakatlarda jismoniy tarbiya tashkilotlari o'z faoliyatlarida Sovet jismoniy 
tarbiya tizimining an'analari va tajribalariga suyangan. 
Hozirgi vaqtda zamonaviy dunyoda jismoniy madaniyatni rivojlantirishda eng 
yuqori yutuq sportning universal, madaniy va gumanistik qadriyatlariga asoslangan 
Olimpiya harakati hisoblanadi.