O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti jismoniy madaniyat kaferdrasi «tasdiqlayman»

2. Jismoniy tarbiyaning yuzaga kelishi va rivojlanishi sabablari 
Jismoniy madaniyat madaniyatning moddiy va ma'naviy turlari bilan bir 
qatorda juda ko'p qirrali hodisa bo'lib, odamlar hayotida doimo muhim o'rin tutib 
kelgan. Hatto jismoniy madaniyat bu shaxs va jamiyat madaniyatining eng birinchi 
turi bo'lib, umumiy madaniyatning ajralmas bo'g'ini bo'lgan asosiy, fundamental 
qatlamni ifodalaydi, degan fikr mavjud. Ushbu fikrning to'g'riligini uning turli 
unsurlari insoniyat paydo bo'lishi va rivojlanishining eng qadimgi davrlaridan 
boshlab barcha bosqichlarida ro'y berganligi va muhim rol o'ynaganligi dalillari 
tasdiqlaydi. 
Olimlar tomonidan berilgan ma'lumotlar, jismoniy madaniyat miloddan 
avvalgi 40 ming yil oldin paydo bo'lgan degan xulosaga kelishimizga imkon beradi 
[5, p. 17]. Jismoniy tarbiyaning davlat shakllari paydo bo'lishidan ancha oldin 
(ularning paydo bo'lishi miloddan avvalgi 1-ming yillikda) ibtidoiy odamlar 
hayotida uning elementlarining paydo bo'lishi va keyingi rivojlanishi haqiqati 
ibtidoiy jamiyat hayotida jismoniy madaniyatning zaruriyati, ob'ektiv ehtiyojidan 
dalolat beradi. Bu zamonaviy odamlarning hayotida ham katta ahamiyatga 
ega. Endilikda yosh avlodning jismoniy tarbiyasiga katta ahamiyat berilmaydigan, 
sportning turli-tuman turlari etishtirilmaydigan, sport musobaqalari, ommaviy 
jismoniy tarbiya va sport tadbirlari va boshqalar o'tkazilmagan tsivilizatsiyalashgan 
jamiyatni tasavvur qilish qiyin. 
Insoniyat hayotining dastlabki bosqichlarida allaqachon vositalarga, usullarga 
va texnikalarga ega bo'lib, ular yordamida mehnat vositalarini takomillashtirish, 
tabiat kuchlarini yengish, ularni inson irodasiga bo'ysundirish va boshqalar 
bo'yicha oldingi avlodlarning tajribasi yosh avlodga o'tdi. Bu vositalar, usullar va 
shakllar ta'lim va tarbiyaning uyushgan shakllarining paydo bo'lishi uchun asos 
bo'lib xizmat qildi. 
Insoniyat jamiyatining rivojlanishining dastlabki bosqichlarida bunday tarbiya 
asosan 
jismoniy 
bo'lgan. Jismoniy 
mashqlar 
uning 
asosiy 
vositasiga 
aylandi. Jismoniy mashqlarning paydo bo'lishi va maqsadli ishlatilishi mehnat va 
harbiy harakatlarning samaradorligini oshirishga yordam berdi va shu bilan 
ibtidoiy odamning hayoti va rivojlanishining asosiy omili bo'ldi. Ularning paydo 
bo'lishi ibtidoiy odamlar jamiyatida jismoniy madaniyatning paydo bo'lishidagi 
eng birinchi va muhim qadamdir. 

---

96 
Ushbu holat bilan bog'liq holda, jismoniy mashqlarning paydo bo'lishi 
masalasi jismoniy madaniyatning insoniyat jamiyatidagi hayotidagi o'rni va 
ahamiyatini tushunishda muhim ahamiyatga ega. U har doim jiddiy falsafiy 
ahamiyatga ega bo'lgan ko'plab olimlar: o'qituvchilar, sotsiologlar, siyosatchilar va 
boshqalarning e'tiborini jalb qilganligi bejiz emas. Shu bilan birga, jismoniy 
madaniyat tarixi bo'yicha idealist pozitsiyalarni qo'llab-quvvatlagan ko'plab 
faylasuflar va xalqaro asarlar mualliflari jismoniy mashqlarning kelib chiqish 
muammosini uchta farazga asoslanib ko'rib chiqish mumkin: o'yin nazariyasidan, 
ortiqcha energiya nazariyasidan va sehrgarlik nazariyasidan. Ulardan ba'zilari 
jismoniy mashqlar instinkti yoki bolalik davridagi o'yin faoliyatiga bo'lgan istak, 
jismoniy mashqlar paydo bo'lishining asosiy sababi va jismoniy madaniyat 
rivojlanishining asosiy omili deb hisoblashadi. Ularning fikriga ko'ra jismoniy 
tarbiya odamlarning ijtimoiy ehtiyojlaridan kelib chiqmaydigan sof biologik hodisa 
sifatida namoyon bo'ladi. Boshqalar, jismoniy mashqlar (ayniqsa sport) ning paydo 
bo'lishining asosiy sababi, inson tabiatining kurash, boshqa odamlar bilan 
raqobatlashishga intilishidir. Boshqalar esa jismoniy mashqlar ko'rinishini dinga, 
diniy marosimlarni bajarish paytida har qanday harakat faoliyatlarni bajarish 
an'analari bilan bog'lashadi. 
Ammo jismoniy mashqlar paydo bo'lishining sabablarini va jismoniy 
tarbiyaning odamlar hayotidagi o'rnini tabiat va jamiyat haqidagi dialektik-
materialistik qarashlar nuqtai nazaridan to'g'ri tushunish mumkin. 
Ushbu qarashlarga muvofiq, jismoniy mashqlar va umuman jismoniy 
madaniyat paydo bo'lishining boshlang'ich davri ibtidoiy odamlar jismoniy 
mashqlar ta'sirini sezadigan paytdir. Aynan o'sha paytda ibtidoiy odam mehnat 
vosita harakatlarini oldindan bajarish, mehnat jarayonining (ovning o'zi) 
samaradorligini oshirishga hissa qo'shishini va jismoniy mashqlar paydo 
bo'lganligini birinchi marta anglab etgan paytda. Jismoniy mashqlar ta'sirini anglab 
etgan kishi mehnat faoliyatida unga zarur bo'lgan harakatlarga taqlid qila 
boshladi. Va bu harakatlar haqiqiy mehnat jarayonlaridan tashqarida qo'llanila 
boshlaganda, ular mehnat ob'ektiga emas, balki shaxsning o'ziga to'g'ridan-to'g'ri 
ta'sir qila boshladilar va shu tariqa mehnat harakatlaridan jismoniy mashqlarga 
aylandilar. Endi harakat faoliyatlar moddiy boyliklarni ishlab chiqarishga emas, 
balki inson organizmining xususiyatlarini yaxshilashga (kuchlilik, aniqlik, 
epchillik, epchillik va boshqalar), uning insoniy tabiatiga qaratilgan. Bu jismoniy 
mashqlar va mehnat, maishiy va boshqa har qanday harakat faoliyatlar o'rtasidagi 
asosiy farq. 
Shunday qilib, jismoniy mashqlar, jismoniy madaniyat, sportning idealistik 
pozitsiyadan shaxsga tabiatan xos bo'lgan, o'yin va raqobatbardosh faoliyat, 
tajovuzkor raqobat va hokazolar asosida paydo bo'lishi masalasini ko'rib chiqish 
mutlaqo noto'g'ri. 
Ularning paydo bo'lishi va rivojlanishining haqiqiy sababi odamni mehnat va 
harbiy faoliyatni yanada muvaffaqiyatli tayyorlashga tayyorlash zarurati bilan 
bog'liq bo'lgan jamiyatning ob'ektiv mavjud bo'lgan dolzarb ehtiyojlari 
edi. Ishonch bilan aytish mumkinki, jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat 
insoniyat rivojlanishining boshida omon qolishga yordam bergan asosiy omillar 

---

97 
edi.