|
8- mavzu: O’zbekistonda engil sanoatni rivojlanish tarixi
Енгил саноат – хом ашѐнинг хилма-хил турларидан истеъмол буюмлари ва бир-
бири билан ўзаро боғланган саноат тармоқлари йиғиндиси. Енгил саноатда табиий
толалар – пахта, ипақ жун, зиғир, жут кабилардан, кимѐвий толалар – нитрон, лавсан,
вискоза, ацетат, капрон, сунъий чармлардан хом ашѐ сифатида фойдаланилади. Енгил
саноатда хом ашѐни дастлабки ишлаш, тўқув, трикотаж ва нотўқима матолари,
тикивчилиқ чарм пойафзал, тўқимачилик – атторлиқ гилам ва гилам маҳсулотлари, кийгиз
– намат, мўйна, тери ошлаш, сунъий чарм, пустин чимчиш ва шу каби тармоқлар киради
Енгил саноатда кенг истеъмол молларидан ташқари халқ хўжалигининг кўп
тармоқлари учун керакли маҳсулотлар- темир йўл, автомобил транспортлари ўтиргичи,
том ва қисмларини безатиш учун матолар, мовуд, мебельбоб газламалар, кийгизлар,
қайишқоқ пилталар, турли турлар ва бошқалар ишлаб чиқарилади.
Енгил саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш хажмининг энг катта улушини
тўқимачилик маҳсулотлари ташкил этади.
Тўқимачилик саноати ҳом ашѐлари - пахта, ипақ зиғир, жун, кимѐвий толалардан
иплар ишлаб чиқариб, улардан шойи, жун ва бошқа матолар тўқиш, трикотаж, нотўқима,
тур тўқимачилиқ атторлик буюмлари ва бошқа сохаларни ўз ичига олади.
Инсоният тарихида енгил саноат буюмларини ишлаб чиқариш бундан бир неча
минг йиллар олдин маълум бўлганлиги тарихий адабиѐтларда қайд этилган. Кўлда ип
тайѐрлаш ва газлама (мато) тўқиш, чаримдан пайафзал тикиш учун уни қайта ишлаш
Хиндистондан, Хитой, Миср ва Ўрта осиѐда мелоддан бир неча аср илгари маълум бўлган.
Ўзбекистон минтақасида пахтачилик тарихи бу қиммат вахо толадан газлама тўқиш
бундан икки минг йиллар олдин бошланган. Буни археологик топилмалар ва антик
муаллифларнинг маълумотлари тасдиқлайди. Булар ичида бир сиқим кўмирга айланган
пахта чигити толаси билан сақланиб қолган. Бу ажойиб топилмани Тошкентга Ўзбекистон
археологлари – қадимий пахтачилик билан дунѐда шухрат қозонган Фарғона водийсидан
олиб келганлар. Археологлар Қува тумани Чилламазор тепалагида эрамиз бошида ѐниб
кетган уйдан қазилмалар пайтида ѐнган уй-рўзғор идишлари ичида қўлга айланган пахта
чигитларини топиш вахтига муяссар бўлганлар. Топилмалар экспертлар томонидан қунт
билан текширилган уларни айтишича, бу топилма энг қадимий пахта навига мансубдир.
Шундай қилиб, Ватанимизда пахтачилик билан шуғулланган қадимдан маълум
бўлганлиги аниқ хужжатлар гувохлигида тасдиқланган. Археологик қазилмалар
натижасида яна бир кашфиѐт – III – IV асрга мансуб қабрдан топилган бир сиқим пахта
толасидан олинган ип газлама топилган.
Эрамиздан олдин IV асрда Александр Македонскийнинг сафдошлари Ўрта Осиѐга
бостириб кирганларида Амударѐ бўйларида (қирғоқлари бўйлаб) пахта экилган катта
далаларни кўришган.
Қадимий Шарқ манускригтларининг тасвирлашларича, пахта шундай ўсимликки,
унинг меваси пиллага ўхшайди, унда тола борки. У ипга ўхшайдию уни терадилар ва
ўзининг ажиб енгиллиги ва оқлиги билан ажралиб турадиган матолар тўқийдилар.
Тарих отаси Герадот бундан 24 юз йил олдин пахтани Жун дарахти деб атаган.
Пахта толасининг жунга ўхшаб кетиши иш билармонлар ва савдогарлар олдида сотиш
муаммоларини туғдирмайди.
XVI асрнинг бошланишигача Шарқ ип газламалари Европанинг хамма асосий
бозорларида ва шунингдеқ эски немис шахри Аугесбург ярмаркаларида хам сотила
бошланди. Бу матолар хам худи шойи матолар каби Буюк Ипак йўли орқали Қадимий
Руссияга хам олиб борар эди. У ерларда матолар қатори ўлкамизнинг пахта толасидан
тўқилган матолар хам қадирланарди. Қадим вақтларданоқ Ўрта Осиѐ матолари Днепр
бўйи ва Жанубий князликларга греқ половец ва хазар савдогарлар хамкорлигида олиб
борилар эди. Кейинроқ рус савдогарларининг ўзаро Самарқанд, Бухоро, Хивага
келадилар, бу шахар савдогарлари эса Россияга борадиган бўлишди.
Мамлакатимиз енгил саноат маҳсулотларини саноат асосида ишлаб чиқариш XIX
асрнинг охирида, 1874 йилда Тошкент шаҳрида пахта тозалаш заводи қурилиши билан
бошланган деса бўлади. Россияда пахта хом ашѐсига бўлган талабнинг ортиши билан
Ўзбекистонда қатор пахта тозалаш заводлари, 1881 йилда Самарқанд вилоятининг
Каттақўрғон шахрида, 1890 йилда Бухоро вилоятиниг Қорақул шахрида ва
Республикамизнинг бошқа минтақаларида заводлар қурилиб ишга туширилади.
Мамлакатимизда йилдан-йилга пахта хом ашѐсини ишлаб чиқариш кўпайиб
боради.
Республикамизда ишлаб чиқарилган пахта хом ашѐсининг деярли 85-90 фоиз
Собиқ Иттифоқ даврида Россия ва бошқа Республикаларга олиб чиқиб кетилар эди.
Бу жадалда хамкорлигида Собиқ Иттифоқ ва Ўзбекистон пахта толасидан ишлаб
чиқарилган ваъзи маҳсулотлар хажми келтирилган.
Do'stlaringiz bilan baham: |
