O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti tehnologik ta’lim kafedrasi fan va texnika tarixi

Мунозара учун саволлар. 

---

оид заргарлик, мисгарлик, темирчилик, пичоқчилик маҳсулотла-рини, бронза ѐки қизил 
мисдан ясалган ойнани, бронзадан тайѐрланган сирғани, қўнғироқ узукни, темир пичоқни, 
ўқ учи каби моддий маданият намуналарини топилиши юқоридаги фикрларни 
тасдиқлайди.
Мис ва темир рудаси водий худудида жойлашган Исфара, Ғовасой, Новқат, 
Арслонбоб, Охангарон конларидан олинган. Араб сайѐхи 33 Макдисий ўз асарида 
―Мусилмон мамлакатларида Ўрта Осиѐнинг хамма буюмлари ичида энг машхурлари 
Зарафшон ипак ва ип тўқималари ва Фарғонанинг металдан ясалган қуролларидир‖ деб 
ѐзган эди. Водийдаги темир кони ҳақида Заҳириддин Бобурнинг машҳур ―Бобурнома‖ 
асарида ҳам маълумотлар келтирилган 
1. Узоқ йиллар давомида Наманган вилоятида жойлашган қадимги шаҳар Ахсикент 
харобаларида олиб борилган архелогик қазишмалар натижасида бу ерда металга ишлов 
бериш ишлари юксак даражада амалга оширилганлиги аниқланди. Чунончи, архелогик 
изланишлар давомада шаҳристон ҳудудида темир ва мис эритадиган махсус печлар, 
ҳунармандларнинг устахоналарида эса металл тоблайдиган ўчоқлар очилди. Ахсикент 
устахоналарида қурилиш ва хўжалик учун ишлатиладиган оддий металл буюмлардан 
тортиб, то ―эгилса ҳам синмайдиган‖, ―тошга солса кесадиган‖ қилич ва ханжарлар 
тайѐрланган.
Ахсикент ҳунармандлари ўша вақтларда пўлатнинг эгилувчанлигини ошириш 
усулларини яхши билишган, лекин буни қаттиқ сир сақлашган. Улар олий сифатли 
пўлатни махсус идиш – тигелда (ўтга чидамли гил қозончада) ҳамда печда тайѐрлашган. 
Печнинг деворлари ҳам юқори ҳароратга чидамли тигелга ишлатилган махсус лой билан 
сувалган. Бундай печь ва тигель 1650-1700 даражали иссиққа чидаган. Тайѐр бўлган пўлат 
тигелни синдириш йўли билан олинган. Нима сабабдан қимматбаҳо идишни синдиришга 
мажбур бўлинган? Чунки, технологик қоидага мувофиқ, металл тайѐр бўлганда у 
тигелнинг тубида қолиб, унинг усти тошқол билан қопланган бўлади
2. ХVIII-XIX асрларда ҳам Фарғона водийсининг айрим қишлоқларида темир 
рудаси қазиш йўлга қўйилган. Масалан водийдаги Боғистон, Сазак, Нақай сингари тоғли 
қишлоқларнинг аҳолиси бу даврда темир рудасини кичик-кичик қозонларда эритиб, ўша 
жойнинг ўзида сотганлар.
Водийда чўян қуйиш (дегрезлик) ҳунармадчилиги ҳам ривож топган. Қўқон, 
Наманган, Андижон каби шаҳарлар йирик дегризлик марказлари ҳисобланган. Ушбу 
тармоқ Чуст, Косонсой, Конибодом, Риштон, Марғилонда ҳам ривож топган 
3. Чўян қуювчилар қишлоқ хўжалик меҳнат қуроллари билан бирга қозон ҳам 
қуйганлар. Шу сабаб тармоқнинг номи Қўқонда дегризлик, яъни тожикча ―дег‖ – қозон, 
―рез‖ – қуйиш – қозон қуйиш маъносини билдирган.
Металсозлар бу даврда чўян қуйишда турли асбоблардан хусусан, қолипларни 
ясайдиган чорчўп, чарх, белкурак, исканжа, лавгир, латтош, сихча, таганак(тевонак), 
тарнов(шовва), чаноқ, чўмич, эттахта, чироқ кабилардан фойдаланганлар. Дегрезлар 
одатда манқалдон, жувоз бошмоғи, рус услубидаги ўчоқ плитаси, пахта тозалаш – ―жин‖ 
дастгоҳи маховиги, чой идиш, тамаки туйиш учун кели сопи, аспак, қора чироқ, арава 
ғилдираги такчўѐни ѐки ҳалқа қуйганлар.
Чўян қуйиш устахонаси лойдан қурилган босқонли ўчоқ ва ѐпиқ бинодан иборат 
иншоат бўлган. Фарғонада бу ўчоқ ―ѐндўкон‖ деб аталган. Бу ерда ўтга чидамли ғиштдан 
металл ичига ҳаво ҳайдовчи ―кўз‖ дарча қилинган. Ҳаво эчки терисидан қилинган дам 

---

орқали берилган. Ҳовлида қиш пайтида қуйилган қолиплар қуритиладиган ―хумбаз‖ 
жойлаштирилган.
Шу ўринда таъкидлаб ўтиш керакки, чўян қуйиш ўлкада зарур даражада ривожлана 
олмади. Чунки ҳунармандлар тайѐрлаган чўян буюмлар бу ерга Урал заводларида қуйилиб 
келтирилаѐтган завод маҳсулотлари билан рақобатлаша олмаган. Маҳаллий усталар 
асосан бу даврда ушбу келтирилган буюмларнинг синиқларини қайта қуйиш билан 
шуғулланар эдилар. Бутун Ўрта Осиѐ, шу жумладан, Фарғона вилояти аҳолисини ҳам шу 
заводлар маҳсулот билан таъминланганлар. ХIХ аср ўрталаригача дегрезчилар хом ашѐни 
маҳаллий конлардан олганлар. Кейинчалик рус мустамлакачилиги даврида Россиядан 
келтрилган темир-терсаклардан фойдаланилган. Оренбург ва Троицк орқали Уралдан 
Костинский заводининг маҳсулотлари, юзлаб тонна чўян буюмлари Ўрта Осиѐга 
келтирилган.
Бу даврда саноат усули билан тайѐрланган рус металл буюмларининг Ўрта Осиѐ 
бозорларига кириб келиши муайян даражада маҳаллий хунармандлар ишининг 
қисқаришига олиб келган. Бироқ, тармоқ фаолияти бутунлай тўхтаб қолмади. Чунки, улар 
тайѐрлаган буюмлар аҳоли турмиш тарзига мослаб, дидини ҳисобга олиб тайѐрланар ва 
нархи ҳам анча арзон эди.
XX аср бошларида Фарғона водийсининг барча шаҳар–қишлоқларида қимматбаҳо 
металлардан буюм тайѐрлаш-заргарлик касби ҳам ривож топган. Заргарлар асосан 
маҳаллий савдогарлардан олган хом ашѐ-кумушдан буюм ясаганлар.
Хуллас, аждодларимиз қадимдан металлар технологияси бўйича муъайян билим 
ҳамда тажрибаларга эга бўлганлар ва бутун тарихий тараққиѐт давомида ушбу ҳунар 
турини ривожлантириб келганлар. 
1 Қаранг: Бобурнома. Т., 1989 йил 94- бет.
2 Қаранг: А.Анорбоев. Қадимги ва ўрта асрларда Ахсикент.\\ Ўзбекистон тарихида 
Қадимги Фарғона. Т., 2001 йил. 18-19 бетлар.
3.Қаранг: Хозяйственно-кулътурные традиции народов Средней Азии и Казахстана. М., 
1975 стр.112-с.