O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti

 
 
Qorin muskullari tashqi va ichki qiyshiq muskullar, qorinning ko‘ndalang va 
to‘g‘ri muskullari, shuningdek, belning kvadrat muskulidan tashkil topgan. Qorin 
muskullari to‘g‘ri tanani oldinga bukadi, qiyshiq muskullari yon tomonlarga 
egilishini ta’minlaydi. Bu muskullar qorin pressini tashkil etib, asosiy funksiyasi 
qorin a’zolarini funksional qulay holatda ushlab turishdan iborat. Bundan tashqari, 
qorin pressi muskullarining qisqarishi siyish, ichak bo‘shashi, tug‘ish jarayonlarini 
ta’minlaydi. Qorin muskullari fassiya bilan qoplangan.
Muntazam mashq qilib, jismoniy ish bilan shug‘ullanib muskul tolalarida 
miofibrillarni ko‘paytirish va shu tariqa muskul kuchini oshirish mumkin. Barcha 
muskullarning asosiy xususiyati ularning qisqarishidir (Muskul qisqarishi), bunda 
muayyan ish bajariladi. Muskullar kuchi muskul tolalaridagi miofibrillar soniga 
bog‘liq; yaxshi rivojlangan muskullarda ular ko‘p, rivojlanmaganlarida kam. 

---

150 
14
– rasm. 
Kurak va bilak muskullari 
Yuz va boshning barcha muskullari 2 guruhga: mimika va chaynov 
muskullariga bo‘linadi. Ular yuz mimikasida, chaynashda va pastki jag‘ni 
harakatlantirishda qatnashadi. 
15
– rasm. 
Bosh va bo’yin muskullari 
 
Bulardan tashqari, bo‘yin hamda qo‘l muskullari bor. Skelet muskullarining 
deyarli hammasi richaglar qonuniga muvofiq bo‘g‘imlardagi suyaklarni harakatga 
keltiradi. Odam gavdasidagi barcha erkin harakatlar o‘zaro bog‘langan bo‘lib, 
murakkab shartli va sharsiz reflekslar yordamida yuzaga chiqadi va markaziy nerv 
sistemasi tomonidan boshqariladi. Arteriya va venalar devorining asosiy qismi, 
hazm yoʻlining deyarli hammasi, o‘t pufagi va qovuq, bachadon nayi, bachadon 
silliq muskullardan tuzilgan. Silliq muskullar refleks yoʻli bilan avtomatik qisqaradi. 
Ular haddan tashqari kuchli qisqarganda og‘riq paydo bo‘ladi (masalan: jigar va 

---

151 
buyrak sanchig‘i, ichak spazmi va h.k.). Yurak muskuli tuzilishi va vazifasiga ko‘ra 
ko‘ndalang targ’il hamda silliq muskullardan farq qiladi. Unda boshqa muskullarda 
bo‘lmaydigan xususiyat ya’ni, ma’lum ritm va kuchga ega bo‘lgan qisqarishlar 
avtomatizmi bor. Yurak muskuli umr bo‘yi ritm bilan to‘xtamasdan ishlaydi, uning 
faoliyatini nerv sistemasi boshqaradi. 
Muskul qisqarishi uchun zarur bo‘lgan energiya qayd qilingan kalsiy 
ishtirokida ferment miozinning ta’siri tufayli ATFning parchalanishidan yuzaga 
keladi.
Umuman olganda, odam vujudining barcha fiziologik ko‘rsatkichlari, hayotiy 
funksiyalari tegishli ravishda doimiy harakat qilish bilan bog‘liq. Bola vujudining 
o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlaridan biri o‘sib rivojlanish bo‘lganligi bois unga 
harakat qilib turish yanada zarurroq, chunki faol jismoniy harakat o‘sish-
ulg‘ayishning ajralmas qismi hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan bola vujudi doimiy 
holda tabiiy harakat qilib turishga muhtoj. Bolalar orasida ommaviy jismoniy tarbiya 
bilan shug‘ullanishning asl mohiyati ham shunda. 
Ma’lumki, bola yura boshlaganidan uning tabiiy harakat qilish uchun (yurish, 
yugurish va boshqalar) talabi oyma-oy, yilma-yil ortib boradi. Bu narsa uning 
vujudidagi fiziologik jarayonlarning (modda va energiya almashinuvi, yurak-qon 
tomirlar tizimining funksiyasi, nafas olish va hazm a’zolari faoliyati va boshqa 
hayotiy ko‘rsatkichlar) kechishini yaxshilaydi. Shu bois ular tomonidan amalga 
oshiriladigan harakatlarning umumiy miqdori, ko‘lami tobora ortib boradi. 
Hisob-kitoblar shuni ko‘rsatadiki, 11-15 yoshli o‘quvchilarning harakatga 
bo‘lgan sutkalik “yuqori” tabiiy talabi 21-30 ming lokomatsiya (harakat) atrofida 
bo‘lib, ular bajaradigan umumiy ish miqdori 110-150 ming kgm. ni tashkil qiladi. 
Shundan 70-77% i dinamik faoliyat hisobidan bo‘lishi maqsadga muvofiq. 
Ko‘pincha qayd qilingan yoshdagi o‘quvchilarning qator sabablarga ko‘ra 
bajaradigan umumiy harakati va bajaradigan umumiy jismoniy ishi yuqoridagi 
ko‘rsatkichlardan 2-3 marta kam bo‘ladi va bu holat ular vujudida harakatga 
“to‘ymaslik” holatini yoki gipodinamiyani keltirib chiqaradi. Bu sabablarga 
unchalik uzoq bo‘lmagan masofalarga borishda transport vositalaridan foydalanish, 
dars qilish va o‘qish jarayonlarida uzoq vaqt bir joyda o‘tirib qolish va televizorni 
davomli ko‘rishni kiritish mumkin. Gipodinamiya holati bola vujudining me’yoriy 
o‘sib rivojlanishi uchun salbiy ta’sir ko‘rsatadigan omildir. Bu vaqtda aytib o‘tilgan 
asosiy fiziologik funksiyalardan tashqari, yana umumiy immunobiologik 
ko‘rsatkichlar, turli xil noqulay omillarga bardoshlilik kabi xususiyatlar pasayib, 
bolaning o‘sib rivojlanishi ko‘ngildagidek kechmaydi. Shuning uchun gipodinamiya 
holatining oldini olish maqsadida bolalarning yoshiga qarab ularning jismoniy 
tarbiya va sport mashqlari bilan shug‘ullanishini har bir maktabgacha tarbiya 
muassasalarida, maktablarda, litsey va kollejlarda tashkil qilish dolzarb hisoblanadi. 
Olib borilgan tadqiqotlar shu narsani ko‘rsatadiki, bolaning maktabga borishi 
bilan uning mustaqil erkin harakat qilishi qariyb 2 barobar kamayib ketadi. Maktab 
o‘quv dasturlarida ko‘zda tutilgan jismoniy tarbiya darslari bolalarning sutkalik 
umumiy harakatga bo‘lgan talabini bor-yo‘g‘i 11% ini qondiradi, xolos. Ertalabki 

---

152 
uydagi badantarbiya mashqlari dars jarayonidagi badan tarbiyalar, darslar orasidagi 
harakatli o‘yinlarni birgalikda aytib o‘tilgan harakatning ko‘pi bilan 60-70% ini 
tashkil qiladi. Darsdan keyin bolalarning erkin o‘ynab harakat qilishi uchun sharoit 
yaratish shu boisdan ham kerak. Zero shunday qilinganida yosh avlod sog‘lom 
o‘sadi, u har tomonlama garmonik rivojlanadi. Bir vaqtning o‘zida shu narsani ham 
unutmaslik kerak-ki, harakat faoliyati haddan tashqari yuqori bo‘lganida ham 
(giperdinamiya) bola vujudi uchun qator noqulayliklarni yuzaga keltiradi. Masalan, 
harakat-tayanch tizimida et uzilishi, umurtqalar orasidagi chambarlarning 
zararlanishi (yorilishi, siqilishi, chiqib ketishi), bo‘g‘inlar deformatsiyasi, nerv 
tizimidagi funksional buzilishlar, yurak-qon tomirlarining zo‘riqishini bunga misol 
qilib olishimiz mumkin. Shuning uchun bola turmush tarzidagi gipodinamiya, ham 
giperdinamiya uning vujudi uchun zararli bo‘lib hisoblanadi. 
Harakat-tayanch tizimining anatomik va fiziologik me’yorda bo‘lishi kishi 
hayoti uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Uning yurish-turishi, mehnat qilishi, 
qolaversa, sihat-salomatligi ko‘p jihatlari bilan harakat-tayanch tizimining holatiga 
bog‘liq.