|
1.
Fanning predmeti va rivojlanish tarixi
Bolalar va o‘smirlar fiziologiyasi so‘zi yunoncha “physis” tabiat, “logos”
ta’limot so‘zlaridan iborat bo‘lib, u hayot jarayonida hujayra, to‘qima, a’zo, tizim
va butun organizmda bo‘lib o‘tadigan funksiyalar va jarayonlarni o‘rganuvchi
fandir.
Ilmiy taraqqiyot va fanlarning doimiy differensiatsiyasi natijasida hozirgi
kunda fiziologiya fani murakkab kompleksni tashkil qilib, u umumiy fiziologiya,
evolyutsion fiziologiya, me’yoriy va patologik fiziologiya, mehnat fiziologiyasi,
bolalar va o‘smirlar fiziologiyasi va boshqa bo‘limlarni o‘z ichiga oladi.
Fiziologiya fani – a’zolar, tizimlar va butun organizmning funksiyalarini
hamda shu funksiyalarning rivojlanish qonuniyatlarini, boshqarilishini o‘rganadi.
Bolalar va o‘smirlar fiziologiyasi – odam fiziologiyasining bir tarmog‘i
bo‘lib, o‘sib borayotgan organizmda tug‘ilishdan boshlab balog‘atga yetguncha
24
bo‘ladigan hayotiy funksiyalarni o‘rganadi. Bu fan organizm, uning a’zo va
tizimlarini individual rivojlanish qonuniyatlarini ontogenezning turli davrlariga
taqqoslab o‘rganadi.
“Ontogenez” so‘zi yunoncha “onto” individ va “genesis” rivojlanish so‘zlaridan
olingan bo‘lib, organizmning urug‘lanishidan to hayotining oxirgi kunlarigacha
bo‘lgan davrni, umumiy qilib aytganda, organizmning individual rivojlanishini
bildiradi. Ontogenez davomida tuxum hujayra urug‘lanadi, bo‘linib ko‘payadi,
to‘qimalar hosil bo‘ladi, to‘qimalardan a’zolar va a’zolardan tizimlar hosil bo‘ladi,
tizimlar birlashib, organizm shakllanadi va vaqti kelib tug‘ilish jarayoni ro‘y beradi,
organizm voyaga yetadi, ko‘payadi, qariydi va oxiri o‘lim yuz beradi.
2. O‘sish va rivojlanish haqida tushuncha.
Individual rivojlanish qonuniyatlariga doimiy o‘sish va rivojlanish, o‘sish va
rivojlanish geteroxroniyasi hamda rivojlanish akseleratsiyasi va retardatsiya
holatlari kiradi.
O‘sish va rivojlanish.O‘sish va rivojlanish jarayonlari organizmning
umumbiologik xossasi bo‘lib, u tuxum hujayrasining urug‘lanishidan boshlanadi va
har bir organizm hayotining oxirigacha saqlanib qoladi.
O‘sish deb, organizmdagi miqdor o‘zgarishlariga aytiladi, ya’ni hujayralar
sonining ko‘payishi, a’zolar massasining ortishi va h.k. Rivojlanish esa sifat
ko‘rsatkich bo‘lib, asosan funksiyalarning o‘zgarishi bilan ifodalanadi. Rivojlanish
uch xil, ya’ni jismoniy, aqliy va jinsiy bo‘ladi.
Rivojlanish jarayonida organizmda ham miqdor, ham sifat o‘zgarishlari bo‘lib
o‘tadi. Bunday o‘zgarishlar tufayli organizm o‘sgan sari murakkablashib boradi.
Rivojlanish jarayoni o‘z ichiga uchta asosiy omilni oladi, bular o‘sish, a’zo va
to‘qimalarning differensiallanishi hamda to‘qima, a’zo, organizm shakllarining
hosil bo‘lishi. Bu omillar bir-biriga uzviy bog‘langan bo‘lib, ular bir-biridan ajralgan
holda shakllana olmaydi. Rivojlanishning asosiy fiziologik xususiyatlaridan biri
o‘sish jarayonidir. O‘sish, asosan, yosh organizmga xos xususiyat bo‘lib, unda
hujayralar son va sifat jihatdan o‘zgarib boradi. Ba’zi a’zolarda hujayralar soni
ko‘paysa (masalan suyak, o‘pka to‘qimalari), ba’zilarida esa hujayralar soni
o‘zgarmasdan, ularning hajmi kattalashib boradi (masalan muskul, nerv
to‘qimalarida).
25
1 - rasm
O‘sish va rivojlanish geteroxroniyasi
Yosh organizm o‘sib va rivojlanib boradi. Endi tug‘ilgan chaqaloq vazni o‘rta
hisobda 3,5 kg. ni tashkil etadi. Bir yoshga borib uning vazni 10 kg atrofida bo‘ladi,
ya’ni vazn taxminan 3 barobar ko‘payadi. Bir yoshgacha bolalar tez o‘sadi, ikkinchi
yili o‘sish sur’ati kamayadi, ammo unda sifat o‘zgarishlari paydo bo‘la boshlaydi –
u yurishga harakat qiladi, so‘z boyligini orttirib boradi. Ko‘rinib turibdiki, o‘sish va
rivojlanish bir tekisda bormaydi.
Homila tug‘ilishi arafasida yurak qon tomirlari, ovqat hazm qilish, ayirish,
nafas olish tizimlarining tuzilishi va funksional jihatdan shakllanishi yetilgan
bo‘ladi. Qolgan tizimlar (termoregulyatsiya, jinsiy tizim va boshqalar) esa
tug‘ilgandan so‘ng ketma-ket yetilib boradi. Bolalarda 4 yoshdan 7 yoshgacha o‘sish
jarayoni kuchayib, rivojlanish jarayoni susayadi. 6-7 yoshda ba’zi bolalarda o‘sish
sezilarli darajada kuchayadi va bu bolalarni tengdoshlaridan bo‘yi baland bo‘ladi.
Bunday holatga, ya’ni a’zolar tizimining bir xil me’yorda rivojlanmasligiga o‘sish
va rivojlanishning geteroxroniyasi deyiladi. Ontogenez davomida organizmdagi
a’zo va tizimlar asta-sekin shakllanadi va ularning to‘liq shakllanishi hayotning har
xil davrlariga to‘g‘ri keladi. Bunday geteroxronik holdagi shakllanish organizmni
turli sharoitlarga moslanishiga yordam beradi.
2 – rasm
Embrional rivojlanish davrlari
26
Do'stlaringiz bilan baham: |
