O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti

3 savol. Ionlashtiruvchi nurlanishlar turlariga bog‘liq ravishda ularning 
ta’siridan muhofazalanish vositalari.
Radiatsiya manbalaridan vaqt, masofa va to’siq bilan himoya qilinadi. 
Vaqt
-radiatsiya manbasi atrofida qancha oz turilsa, shuncha kam nurlanish 
olinadi. 
Masofa
– radiatsiya manbalaridan uzoqlashgan sari uning nurlanishi ham
kamayib boradi. Agar 1 metr oralig’ida dozimetr 1000 mkR/s ni ko’rsatadi, 5 m 
masofada esa 40 mkR/s ni ko’rsatadi.
To'siq (narsalar)
- siz bilan manba oralig’ida ular qanchalik ko’p va zich 
bo’lsa, ular shunchalik radiatsiyani ko’p tutib qoladi.
Radiatsion xavflilik darajasiga baho berish uchun ionlovchi nurlanish 
manbalarini 
ochiq, yopiq 
va
 aralash
turlarga ajratish qabul qilingan. 
Yopiq manbalar
atrof-muhitdan to’liq ajratilgan bo’lib, insonga faqat uning 
tashqaridan nurlanishi yo’li bilan ta'sir ko’rsatishi mumkin. 
Ochiq manbalar
deganda esa agregat holati va qobig’i radioaktiv moddaning tashqi muhitda 
tarqalishini va organizm ichiga tushishini istisno etmaydigan radioaktiv moddalar 
tushuniladi. 
Aralash manbalarga
neytron nurlanishning yopiq manbalari kiradi. 
Ular neytronlar bilan tashqi nurlanish yo’li bilan inson organizmida keltirilgan 
radioaktivlikni olib keladi. 
Yopiq manbalar bilan ishlaganda faqat tashqi nurlanishdan himoyalanish 
talab etiladi. Ochiq radioaktiv moddalar bilan ishlaganda esa nafaqat tashqi 

---

86
nurlanishdan, balki radioaktiv moddalarning organizm ichiga tushishidan ham 
himoyalanish zarur. Shu bois ishlab chiqarishda ionlovchi nurlanishning yopiq va 
ochiq manbalari bilan ishlashga alohida xavfsizlik talablari ishlab chiqilgan. 
Yopiq manbalar qo’llanilganda radiatsiya xavfsizligi sharoitlarini 
ta'minlashga imkon beradigan himoya choralari ionlovchi nurlanishlarning 
tarqalishi va modda bilan o’zaro ta'sirga kirishishining quyidagi qonuniyatlarini 
bilishga asoslangan: 
-
tashqi nurlanishning dozasi nurlanishning intensivligi va ta'sir qilishi 
davomiyligiga proportsional; 
-
nuqtali manbadan chiqadigan nurlanishning intensivligi ularda vaqt 
birligida yuzaga keladigan kvantlar yoki zarralar soniga proportsional hamda 
masofaning kvadratiga teskari proportsional; 
-
nurlanish intensivligi ekranlar yordamida pasaytirilishi mumkin.