O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti

Nurlanish bir martalik effektiv dozasining biologik ta’siri 

---

62
Chegaraviy doza.
“Radiatsion xavfsizlik normalari” (Rossiya) da 
chegaraviy doza belgilangan. Unga itoat etish nurlanishdan biologik effekt ta’siri 
bilan klinik oqibatlar bo‘lmasligini ta’minlaydi. 
Nurlanishning odam organizmiga ta’siri uning xususiyatlariga va dozasiga 
bog‘liq holda turli xil oqibatlarga olib keladi. 
Ionlashuvchi nurlanishning biologik ta’siri. 
Ionlashuvchi nurlanishning organizmga ta’sirining parodoks shundan 
iboratki inson organizmi yutishiga javob beruvchi energiyaning misol uchun 1 gr 
miqdori o’z holich juda kam, lekin u juda katta miqdorda zararli ta’sir ko’rsatadi. 
Yutilgan energiya nuqtai nazariga ko’ra 1 Gr doza inson 55 gradus 
temperaturadagi bir choy qoshiq suvni ichganiga to’g’ri keladi.Ushbu holatda tana 
tempraturasi deyarli o’zgarmaydi va insonga xech qanday zarar etkazmaydi. 
Organizmga oz miqdorda bo’lsada dozaning ta’sirida og’ir oqibatlarning 
kelib chiqishiga nurlanish ta’sirida ionlar va ayniqsa erkin radikallarning paydo 
bo’lishi sabab bo’ladi. Ion va radikallarning paydo bo’lish jarayoni 10 s, atrofida 
davom etadi xolos, shundan so’ng organizm mushaklarida qaytariladigan va 
qaytarilmas o’zgarishlar zanjiridan iborat fizik –ximik o’zgarishlar kelib chiqadi. 
Tirik mushakdagi fizik –ximik o’zgarishlar mexanizmini ikkita nazariya 
tushuntirib beradi-“nishon” nazariyasi va radikal nazariyasi. Birinchisiga ko’ra 
nurlanish nishon (nishon deb nurlanish dozasi va biologik samarani taqqoslashdan 
hisoblangan nurlanish uni yo’q qilishga olib keladigan his qiladigan xajm 
tushuniladi) deb atalmish hujayraning organiq moddalariga (lipidlar, oqsillar, 
nuklein kislotalari) bevosita ta’sir ko’rsatadi. 
Lekin nishon nazariyasi nafaqat nurlanish dozasi balki ob’ektning fiziologik 
holati, kislorod kontsentratsiyasi, temperatura o’zgarishi va boshqalarning 
murakkab birikmalarga nurlanishning biologik ta’sirini etarli darajada tushuntirib 
bera olmadi. 
Shuning uchun nurlanish ayricha yo’l bilan, ya’ni suvning parchalanishish 
mahsulotlari orqali ta’sir qiladi (radikal nazariyasi) degan fikrlar ham mavjud. 
Ionlangan zarrachaning suv molekulasiga tushish ehtimolligi oqsil molekulasiga 

---

63
nisbatan 10
4
marta ko’proqdir, chunki organizm materialida 80 %gacha suv 
mavjud. 
Suv radiolizi jarayonini ko’rib chiqamiz. 
Nurlanish ta’sirida suvning musbat zaryadlangan ioni paydo bo’ladi: 
H
2
O > H
2
OQ Q e Ozod bo’lgan elektron ushbu xolda manfiy zaryad olgan 
suvning boshqa molekulasi bilan birikishi mumkin: H
2
O Q e- > H
2
O-. Suv musbat 
ioning bo’linishini quyidagicha yozish mumkin: H
2
OQ > ON• Q NQ 
Juda katta ximik aktivlikka ega bo’lgan vodorod(NQ) va gidrooksil guruh 
(ON.) boshqa biologik moddalar bilan o’zarota’sirlashadi va ularda o’zgarishlar 
hosil qiladi va natijada organizmga xos bo’lmagan yangi ximik birikmalar hosil 
qiladilar. Ushbu jarayonlarni kuchaytiruvchi kislorod mavjud bo’lgan holatda 
yanada kuchliroq oksidlovchi bo’lgan (ON-
2
, NO-) ionlar, (NO
2
•) radikallar va 
H
2
O
2
vodorod perekisi hosil bo’lishi mumkin. 
Shunday qilib radikallar nazariyasiga ko’ra fizik-ximik o’zgarishlar avvalo
organiq moddalarga ega bo’lgan muhitda sodir bo’ladi, so’ngra eritmaning 
(suvning) bo’linish mahsulotlari oqsillar, lipidlar va nuklein kislotalarida turli xil 
o’zgarishlarni hosil qilgan xolda ta’sir qiladi. Ionlar va erkin radikallar bilan 
aktivlashtirilgan ximik reaktsiya o’ziga xali nurlanish ta’sir ko’rsatmagan yuzlab 
va minglab molekulalarni jarayonga jalb etib borishi natijasida yanada kuchayib 
boradi va katta miqdordagi yakuniy mahsulot hosil bo’ladi. 
Ionlashgan nurlanishning biologik ob’ektga ta’sirinng o’ziga xos xususiyati 
shundan iborat. Ushbu effekt bir necha sekunddan, ko’plab soatlar, kunlar, 
yillargacha bo’lgan turli xil vaqt oralig’ida rivojlanadi. 
Ionlashgan nurlanishning ( suvning bo’linish mahsulotlari) biologik ta’sirida 
oraliq bosqichning mavjudligi organiq moddalarning to’g’ridan-to’g’ri ionlashishi 
orqali bo’lishi mumkin emas degan xulosani bermaydi. Chamasi, to’g’ri va 
ko’chma harakat munosabatlari nurlanish qattiq ionlashivu ikkinchi harakatni 
joyidan ko’chirish uchun foyda keltiradi, lekin, ko’rinishidan u o’zgarishi mumkin, 
aniq nurlanish sharti nurlanayotgan obyektidagi suvning miqdori va tarkibiga 
bog’liq. 

---

64
Ionlashuv nurlanish natijasida paydo bulgan o’zgarish nafaqat molekulalarga 
bir vaqtning o’zida to’qimalarga ham o’z ta’sirini ko’rsatadi. Agar nurlanish 
molekulaning tsitoplazma to’qimasiga ta’sir qilsa, unda bu holat ko’plab 
to’qimalarda zahar paydo bo’lishiga olib keladi, to’qimalar funktsiyasiga ta’sir 
qilishi yoki to’qimaning nobud bo’lishiga sabab bo’ladi. To’qima membranasining 
parchalanishi natijasida o’ta kuchli nurlanish miqdori to’qimaning nobud 
bo’lishiga olib keladi. Agar nurlanish dezoksiribonuklien kislota (DNK) to’qima 
yadrosiga ta’sir ko’rsatsa, bu holat undagi genetik kod o’zgarishiga olib keladi, 
shuning natijasida funtsiya o’zgarishi va to’qimalarning nobud bo’lishi, bu
to’qimaning rivojlanishi (onkologik kasallliklar) vujudga kelishiga sarf bo’lishi 
mumkin, generativ to’qimalar holatida esa avlodga moddiy genetik holat 
o’zgargan holatda o’tadi. 
Shu tarzda ion nurlanish – inson organizmda joylashgan turli xil organiq 
moddalarning molekulalarini parchalanishi yoki tarkibi o’zgarishiga olib keluvchi 
jarayon. 
Bu narsa biokimyoviy holatlarni buzilishida, to’qimadan oqib keladi. 
Natijada, butun organizimning zaharlanishi sodir bo’ladi.