O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti

Mundarija 
 
№ 
Ma’ruza mashg’ulotlari mavzusi 
 
1 
Kirish. Radiatsiya xavfsizligi fanining maqsadi, vazifalari va o‘rganish 
obyektlari 
2 
Radiatsiya xavfsizligining huquqiy asoslari 
3 
Atom va atom yadrosi to‘g‘risida umumiy tushunchalar. Radioaktiv 
nuklidlar 
4 
Ionlashtiruvchi nurlanishlar manbalari klassifikatsiyasi 
5 
Radioaktiv ifloslanishlar tavsifi 
6 
Nurlanish olish hodisasi. Nurlanish olish oqibatiga ta’sir qiluvchi 
omillar 
7 
Nurlanishlar ta’sirining biologik oqibati 
8 
Dozimetriyaning vazifasi. Radiatsiyaviy nazorat metodlari va vositalari 
9 
Radioaktiv nurlanishlarni shaxsiy dozimetrik nazorat qilish asboblari turlari. 
Dozimetrlar va radiometrlar turlari 
10 Radiatsiyaviy xavfsizlikni ta’minlash prinsiplari 
11 Radiatsiyaviy xavfsizlik xizmatini tashkil qilish qoidalari 
12 Radiatsiyaviy xavfli obyektlardagi avariyalarning umumiy tavsifi 
13 Radiatsiyaviy avariya sodir bo‘lganda aholini muhofazalash metodlari 
14 Radiatsiyaviy avariya sodir bo‘lganda xavfsizlikni ta’minlash prinsiplari 
15 Radiatsiyaviy avariya sodir bo‘lganda aholini va hududlarni muhofazalash 
chora – tadbirlari 
16 Dezaktivatsiya o‘tkazish qoidalari va tartibi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

7
Mavzu №1 Kirish. Radiatsiya xavfsizligi fanining maqsadi, vazifalari 
va o’rganish obyektlari. 
 
O’quv savollari: 
Kirish. 
Asosiy qism: 
1. Radiatsiya xavfsizligi fanining maqsadi, vazifalari va o’rganish 
obyektlari. 
2. Radiatsiyaviy xavfsizlikni ta’minlash. 
Kirish 
O‘zbekistonda aholi muhofazasi davlat siyosatining asosiy vazifalaridan biri 
hisoblanadi. Barcha bajariladigan ishlar inson manfaatiga qaratilgan. Shu sababdan 
o‘tayotgan har bir yillar aholi xavfsizligini yaxshilashga qaratilgan maqsadlar bilan 
belgilanadi, bularda oziq-ovqat xavfsizligi, ijtimoiy xavfsizlik va boshqalar bilan 
bir qatorda radiatsiya xavfsizligi ham e’tiborga olingan. Radioaktiv nurlardan 
tinchlik maqsadlarida foydalanilgan va foydalanilmoqda. Dunyo davlatlarida 
maqsadlar turli tumanligi radiaktiv moddalardan dushmanlik maqsadlarida ham 
foydalanishga olib keldi. Yadro qurollarini kashf etilishi va hayotda ishlatilishi 
butun er yuzi aholisini xushyorlikka undadi. Shu sababli radiatsiyaviy xavfsizlik 
masalalari zaruriyatga aylandi. U bilan alohida mamlakatlar qatori xalqaro 
tashkilotlar 
ham 
shug‘ullanib 
kelmoqda. 
O‘zbekistonda 
radiatsiyaviy 
xavfsizlikning huquqiy asoslari yaratilgan, ya’ni “Radiatsiyaviy xavfsizlik 
to‘g‘risida” (2000 y.) qonun qabul qilingan va unga o‘zgartishlar kiritilgan (2011 
y.). 
Nurlanishni keltirib chiqaradigan manbalar ichida eng xavfli va kuchlisi 
yadro portlatishlaridir. Yadro portlashida tovushdan tez tarqaluvchi zarba to‘lqini, 
uning ortidan hamma narsani kulga aylantiruvchi issiqlik to‘lqini impulsli 
xarakterga ega. Ulardan so‘ng radiatsiyaning tarqalishi oqibatida bo‘ladigan o‘lim 
va zararlanish jarayoni o‘nlab yillar davomida kuzatiladi. Yaponiyada (Xerosima 
va Nagasaki shaharlari) 1945 yil AQSH tomonidan portlatilgan yadro bombasidan 
zararlanishlar ta’siri hozir ham kuzatilmoqda, mayib-majrux tug‘ilayotgan 

---

8
chaqaloqlar unga misol bo‘ladi. Ukrainada Chernobil AES avariyasidan tarqalgan 
radioaktivlik hozir ham ayrim hududlarda saqlanib qolgan. Yaponiya atom 
(2011y.) elektr stansiyasidagi avariya ta’siri Koreya yarim oroli atrofida baliqlar 
tanasida va AQSH hududida havodagi chang tarkibida kuzatilganligi to‘g‘risida 
ma’lumotlar borligi radiatsiya bilan bog‘liq xavflarga e’tiborni kuchaytirish 
kerakligini bildiradi. Shu sababli radiatsion xavfdan juda ehtiyot bo‘lish kerak 
bo‘ladi. Bir tomondan bundan ehtiyot bo‘lish, ikkinchi tomondan bu xavfni juda 
oshirib qabul qilish ham kerak emas. Ionlovchi nur manbalariga uning ehtimoliy 
oqibatlarini hisobga olgan holdagi oqilona va malakali munosabatgina radiatsion 
xavfsizlikni talab darajasida ta’minlashi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi 
fuqarolarining hayoti va sog‘lig‘ini barcha sohalarida nurlanishlardan 
muhofazalashda “Radiatsiya xavfsizligi” fani katta ahamiyatga ega. Inson har 
doim har qanday faoliyat turida o‘zining xavfsizligini ta’minlashni birlamchi 
vazifalar qatoriga qo‘yib kelgan. Chunki xavfsizlik muammolari jamiyat 
taraqqiyoti darajasi bilan bog‘liq muhim masaladir. Ishlab chiqarishning intensiv 
rivojlanishi natijasida texnosferaning shakllanishi esa undagi xavfsizlik 
muammolarini echish uchun maxsus bilimlarni egallash talablarini yuzaga keltirdi.