O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Urush va tinchlik muammosi. 
Harbiy soha jamiyat hayotining eng isrofgar 
sohasi hisoblanadi. Ayni shu sababli, 
jamiyat hayotidan urushni bartaraf etish va 
Yerda mustahkam tinchlikni ta’minlash butun dunyoda mavjud barcha global 
muammolar orasida eng muhimi, deb e’tirof etiladi.
Uning keskinligi barcha 
zamonlarda hech kachon pasaymagan bо‘lsa-da, XX asrda u nafaqat ayrim kishilar, 
xalqlar, balki butun insoniyat oldiga «о‘lish yo qolish?» degan mudhish savolni 
kо‘yib, alohida, fojeaviy mazmun va ahamiyat kasb etdi. 
Bu hol ilgari mavjud bо‘lmagan imkoniyat Yerdagi hayotni yо‘k qilish 
imkoniyatini yaratgan yadro quroli paydo bо‘lishi bilan izohlanadi. Yadro quroli 
1945 yil avgustda (Xirosima va Nagasaki) ilk bor kо‘llanilgan paytdan e’tiboran 
mutlako yangi davr inson hayotining barcha jabhalari: siyosat, iqtisod, tafakkurda, 
jahon maydonidagi kuchlar nisbatida tub о‘zgarishlar yasagan yadro davri boshlandi. 
Ammo muhimi shundaki, mazkur davrdan e’tiboran nafaqat ayrim inson, balki butun 
insoniyat о‘lishi mumkin bо‘lib qoldi. Teyyar de Sharden yangi vaziyatga baho berar 
ekan, shunday deydi: «Bir individ о‘lsa, uning о‘rnini doim boshqa bir individ 
egallaydi. Individning о‘limi hayotning davom etishiga tо‘siq bо‘la olmaydi. Ammo 
butun insoniyat о‘lsa-chi?..»
16
. 
1940-yillarning oxirida ta’riflangan bu masala vaqt о‘tishi bilan ayniqsa, 
muhim ahamiyat kasb etdi. Atom bombasi paydo bо‘lishi bilan «qiyomat-qoyim» 
xom xayol bо‘lmay qoldi. О‘sha davrda yangi ixtironing butun xavfini kо‘pchilik 
hali tushunmagan, ayrim faylasuflar va olimlar yadro urushi tahdid solayotgan 
sharoitda odamlar о‘zining о‘zgargan holatini anglab yetishlari va insoniyat halok 
bо‘lishining oldini olish uchun barcha imkoniyatlardan foydalanishlari lozimligi 
haqida ogohlantirgan edi. 
16
P. Teyyar de Sharden. Fenomen cheloveka. -M.: 2007 g. -S.216.

---

235 
Albatta, о‘zini о‘zi qirib tashlash imkoniyati odamlarda darhol paydo bо‘lgani 
yо‘q. Yadro qurolini yaratish va uni butun tiriklikni qirib tashlash uchun yetarli 
miqdorda jamg‘arish uchun vaqt, juda katta moddiy, moliyaviy va boshqa xarajatlar, 
shuningdek, jahonning turli mamlakatlaridagi olimlar, muhandislar va ishchilar kо‘p 
millionli armiyasining kuch-g‘ayrati talab etildi. Ammo, birinchi yadro 
portlashlaridan sо‘ng yuzaga kelgan vaziyatning jiddiyligini jahon hamjamiyatining 
keng davralari anglab yetishi uchun ham qariyb 30 yil vaqt о‘tishi kerak bо‘ldi. 
AQSH va Sovet Ittifoqida bir-biriga bog‘liq bо‘lmagan holda ish olib borgan 
olimlar ikki jamoasi tadqiqotlarining aqlni lol qoldiruvchi natijasi bо‘lgan «yadro 
qishi» konsepsiyasi paydo bо‘lgan 1980-yillarning boshiga kelibgina insoniyat yadro 
quroli yaratilishi, shuningdek, global muammolar paydo bо‘lishi bilan u о‘zining 
avvalgi «umrboqiyligi»ni yо‘qotganini uzil-kesil anglab yetdi. 
Kompyuterda yaratilgan modellarda ancha aniq hisoblab chiqilgan mazkur 
konsepsiyaning asosiy mazmuni shundan iboratki, jahonda Yerdagi hayotni butunlay 
yо‘q qilish uchun yetarli miqdorda yadro zaryadlari tо‘plangan.
Ular portlatilgan 
taqdirda tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri shikastlantiruvchi ta’sirdan tashqari havoga son-sanoqsiz 
miqdorda chang, tutun va kul kо‘tariladi va ularning qalin pardasi sayyoramizni 
quyosh nurlaridan butunlay tо‘sib qо‘yadi. Bu atmosfera va Yer yuzasining 
temperaturasi keskin pasayishiga sabab bо‘ladi va uni muz bosishiga olib keladi. 
«Yadro qishi» konsepsiyasi odamlarni ular yangi xavf darajasini anglab yetishga va 
sivilizatsiyani qutqarish uchun harbiy kuch ishlatishdan voz kechib, choh yoqasidan 
uzoqlashishga qodirmi, degan savolga javob berishda muqobildan uzilkesil mahrum 
qildi. 
Muhokama qilinayotgan muammoning boshqa bir о‘ziga xos xususiyati 
shundaki, u mohiyati va hozirgi holati «Tabiat falsafasi» mavzusida kо‘rib chiqilgan 
ekologiya bilan uzviy bog‘liq. Biz fan-texnika taraqqiyoti darajasi ekologik tanglikni 
bartaraf etish borasidagi imkoniyatlarni belgilashini qayd etgan edik, ammo qurol-
yarog‘larning vayronkor imkoniyatlari, ularning shakllari, qо‘llash metodlari va 
usullarining rang-barangligi ham ayni shu darajaga bog‘liq bо‘ladi. Boshqacha 
aytganda, inson о‘z hayotini tabiat bilan uyg‘unlikda yо‘lga qо‘yish imkoniyatlarini 

---

236 
qо‘lga kiritish bilan bir qatorda butun tiriklikni yо‘q qilish qobiliyatini ham kо‘p 
karra oshirdi. Jamiyatning harbiylashuvi, qurollanish poygasi va harbiy 
mojarolarning salbiy okibatlari atrof-muhitning buzilish jarayonlarini yanada 
jadallashtirmokda. Yadro quroli bilan bir qatorda urush olib borishning «geografik» 
vositalari ham oldindan aytib bо‘lmaydigan okibatlardan iborat alohida xavf 
tug‘diradi. Bu oqibatlar inson sun’iy yо‘l bilan tabiiy ofatlar, vayrongarchiliklar va 
shu kabilarga erishish maqsadida tabiiy jarayonlarga izchil ta’sir kо‘rsatishi 
natijasida kelib chiqishi mumkin. Urush harakatlari olib borishning bunday usullari, 
masalan muayyan hudud ustidagi ozon katlamini ataylab vayron qilish va shu kabilar 
yadro kurolining kо‘llanilishi bilan teng okibatlarga sabab bо‘lishi mumkin. 
Bugungi kunda harbiy qarama-qarshilik ma’lum darajada susayganiga qaramay, 
aksariyat mamlakatlarda mudofaa va atrof-muhitni muhofaza qilish xarajatlarida 
ulkan nomutanosiblik hanuzgacha saqlanib kolmokda. Bu tafovut mudofaa foydasiga 
ba’zan ellik baravar va undan kо‘prok darajaga yetadi. Bu hol «uchinchi dunyo» 
mamlakatlarida, ayniksa, bо‘rtib namoyon bо‘ladi. Bu yerga, bir tomondan, kurol-
aslaha, boshqa tomondan esa, murakkab ekologik vaziyatni yanada og‘irlashtiruvchi 
eskirgan asbob-uskuna va noekologik texnologiyalar tobora kо‘prok yetkazib 
berilmoqda. Natijada ifloslanish va tabiatning zavol topish sur’atlari bu yerda 
rivojlangan mamlakatlardagidan ancha yukoridir. 
Qurollanish poygasi nafaqat ulkan moddiy resurslarni, balki mehnat resurslari, 
intellektual resurslarni ham behuda sarflamoqda. Butun dunyoda olimlarning 
tо‘rtdan bir qismi, odatda, eng malakali kadrlar urushga tayyorgarlik kо‘rish 
borasidagi ishlarga jalb qilingan bо‘lib, ularning bilim va kо‘nikmalari vayronkorlik 
vositalarini yaratishga yо‘naltirilgan. Ammo olimlar insoniyat duch kelgan xavf 
darajasini birinchi bо‘lib (ularning eng ilg‘or vakillari) anglab yetdilar. 
Tinchlik, kurolsizlanish va xalqaro xavfsizlik uchun kurash boshlagan jahon 
ilmiy hamjamiyati bu borada о‘z kuch-g‘ayratini birlashtirish lozimligini anglab 
yetdi va 1957 yilda Pagoush (Kanada)da о‘z tarafdorlarining birinchi 
konferensiyasini о‘tkazdi. 
«Pagoush harakati»
deb nomlangan bu tashkilot tinchlik 
uchun kurash olib boruvchi nufuzli xalqaro tashkilotlardan biriga aylandi. Endilikda 

---

237 
unga hozirgi globallashuv muammolari va nomutanosibliklarini bartaraf etish yо‘lida 
kurash olib borayotgan boshqa kо‘p sonli tashkilotlar va harakatlar (Grinpis, Rim 
klubi, antiglobalistlarning harakatlari va boshqalar) qо‘shildi. Tinchlik va 
qurolsizlantirish, xalqaro terrorizmga qarshi birgalikdagi kurash g‘oyasini 1993 yilda 
I.A. Karimov BMTning 48 sessiyasida taklif qilgan edi. О‘zbekistonda 1999 yil 16 
fevral voqealari, 2001 yil 11 sentabrda AQShning markazida kо‘p qavatli savdo 
uyining portlatishi, Chechenistondagi cheksiz terrorchilik harakati natijasidagi 
minglab qurbonlar I.A.Karimovning nechog‘lik haqligini yana bir karra isbotladi.