O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti

mа`ruzа
Mavzu: Metallarning xossalari 
Reja 
1.
Cho’zilishdagi mustaxkamlik
2.
Siqilishdagi mustaxkamlik 
3.
Qirqilishdagi mustaxkamlik 
4.
Buralishdagi mustaxkamlik 
Ma’lumki, mashina detallariga yoki konstruktsiya elementlariga tashkil kuchlar
(nagruzkalar) xilma-xil tarzda ta’sir etadi. Masalan, to’sinlarga eguvchi kuchlar, har xil 
vallarga burovchi kuchlar (momentlar), dvigatel shatunlariga sikuvchi kuchlar, transport 
vositalari-ning tirkamalariga esa chuzuvchi kuchlar ta’sir etadi va xokazo. Binobarin, 
mashi-na detallari va konstruktsiyasi element-lari ana shu kuchlarga bardosh bera-digan
materiallardan tayyorlanishi kerak. 
Mashina detallari va konstruktsiya elementlariga tashki kuchlar uch xil tarzda: 
statik tarzda, dinamik tarzda va o’zgaruvchan tarzda ta’sir etish mumkin. 
Bir tekisda ta’sir etuvchi nagruzka statik nagruzka deb, zarb bilan ta’sir etivchi 
nagruzka dinamik nagruzka deb, ta’sir etish kuchi o’zgarib turadigan nagruzka esa
o’zgaruvchan nagruzka deb ataladi. O’zgaruvchan nagruzka noldan ma’lum 
mikdorgacha oshib borib, yana nolga tushishi, shuningdek, chuzuvchi ta’sir etib, sungra 
sikuvchi ta’sir etishga utishi mumkin. 
Metall va qotishmalarning tashki kuchlar ta’siriga karshilik kursatish xususiyati 
ularning mexanik xossalari deb ataladi. Metall va qotishmalarning mexanik xossalari har 
xil kuchlar ta’sirida sinab kuriladi.
Metall va qotishmalarga kuchlarning kanday ta’sir etishiga qarab, ularning 
cho’zilishdagi, sikishlishdagi, egilish-dagi, buralishdagi, zarb ta’siridagi puxtaligi 
(mustaxkamligi), shuningdek, tolikish chegarasi aniklanadi. 
Metall va qotishmalarning cho’zilishdagi mustaxkamligini sinash. 
Metall va qotishmalarning cho’zilish-dagi mustaxkamligini sinashda ularning 
elastiklik chegarasi, proportsionallik chegarasi, elastiklik moduli, okuvchanlik chegarasi, 
mustaxkamlik chegarasi, nisbiy uzayishi va nisbiy torayishi (ingichkala-nishi) aniklanadi. 

---

Namuna koldik deformatsiya hosil bula boshlash paytiga tugri keladigan kuchla-nish 
elastiklik chegarasi deb ataladi va O
e 
bilan belgilanadi : 
O
e
=P
e
/F
o
Mn/m
2
(10
-1
kG/mm
2
), 
bu yerda R
e
- elastiklik chegarasiga tugri kelgan nagruzka, Mn xisobida: 
F
o
-namunaning sinashdan oldingi kunda-lang kesim yuzi, m
2
xisobida Namunaning
uzayishi bilan kuchlanish orasidagi proportsionallikning buzili-shi paytiga tugri kelgan 
kuchlanish proportsionallik chegarasi deb ataladi va O
r 
bilan belgilanadi. 
O
e
=P
r
/ F
o
Mn/m
2
(10
-1
kG/mm
2
), 
bu yerda R
r
- proportsionallik chegarasiga tugri kelgan nagruzka, Mn xisobida:
F
o
-namunaning sinashdan oldingi kunda-lang kesim yuzi, m
2
xisobida. 
Metall va qotishmalarning egilishdagi mustaxkamligini sinash. 
Egilish natijasida sezilarli darajada plastik deformatsiyalanmay sinadigan murt 
materiallar, masalan, cho’yan, toblangan pulat va boshqalarning egilishdagi 
mustaxkamligi sinaladi. Bunday materi-allarni sinash natijasida ularning egilishdagi 
mustaxkamlik chegarasi anik-lanadi. Plastik materiallarning, masalan, kam uglerodli 
pulat, mis va boshqalarning esa egilishdagi mustaxkam-lik chegarasini aniklab bulmaydi, 
chunki ular har qancha egilgani bilan, baribir, sinmay, plastik deformatsiyalanaveradi. 
Plastik materiallar uchun eguvchi momentlarning tegishli salkiliklarga nisbatiga 
aniklanadi. 
egilishdagi mustaxkamligi sinaladigan doiraviy yoki tugri turt burchak kesimli 
namuna ikki (A va B0 tayanch urnatilib, uning urtasiga (13-rasm, a) yoki tayanchlardan 
bir xil oralikdagi ikki nuktasiga (13-rasm, b) nagruzka ta’sir ettiriladi. 
Namunani 13-rasm, a dagi sxema bilan sinashda eguvchi momentlar uchburchak 
konuni asosida taksimlanadi vaEng katta eguvchi moment quyidagi formuladan topiladi: 
M
max
=Pl/4nm(10
-1
kGm), 
buerda R-namunaga ta’sir etuvchi nagruz-ka, n xisobida: 
l-ikki tayanch oraligi, m xisobida. 
Namunani 13-rasm, b dagi sxema bilan sinashda eguvchi momentlar trapetsiya konu-ni 
asosida taksimlanadi vaEng katta eguvchi moment quyidagi formuladan topi-ladi:
M
max
=Pa/2nm(10
-1
kGm), 
bu yerda a-nagruzkadan tegishli tayanchga bo’lgan oralik, m xisobida. 
13-rasm, b dagi sxemadan ko’rinib tu-ribdiki, l-2a oraligida M
max 
o’zgarmasdir. 
Birinchi sxemadagi egilish tuplangan egilish deb, ikkinchi sxemadagi egilish esa 
sof egilish deb ataladi. 
egilishdagi mustaxkamlik chegarasi quyidagi formuladan topiladi: 
r
eg
=M
max
/W Mn/m
2
(10
-1
kGm
2
), 
bu yerda r
eg
-egilishdagi mustaxkamlik che-garasi, Mng’m
2
xisobida: 
M
max
- eng katta eguvchi moment, Mn*m xi-sobida. 
W-namuna kundalang kesimining karshi-lik momenti, m
3 
xisobida. 
Binobarin, Eng katta eguvchi momentning namuna kundalang kesimi karshilik 
momentiga nisbati shu namunaning egilishdagi mustaxkamlik chegarasi deb ataladi. 
Diametri d bo’lgan tsilindrik namuna-lar uchun karshilik momenti W-pd
3
/32, eni b
va kalinligi h bo’lgan tugri turtburchak kesimli namunalar uchun esa W-bd
2
/6 bo’ladi. 

---

Namunalarni egilishga sinashda ular-ning egilishdagi mustaxkamlik chegara-sidan 
tashkari,Eng katta salkin f kiymati xam aniklanadi. Bunda maxsus asbobdan 
foydalaniladi.
Namunalarning egilishdagi puxtaligi xam uzuvchi universal mashinada sinaladi. 
MS Materiallarning mexanik xossalarini ahamiyatini ayting? 
Metall va qotishmalarning qirqilishdagi mustaxkamligini sinash. 
Metall va qotishmalarning qirqilish-dagi mustaxkamligini sinashda ularning
qirqilishdagi mustaxkamlik chegarasi aniklanadi. Metall va qotishmalarning qirqilishdagi 
mustaxkamligini sinash uchun diametri 15-20 mm bo’lgan tsilindrik namuna olinib, 
maxsus moslamaning xuddi shunday diametrli teshiklariga kiritiladi. Moslama detallari 
uzish mashinasining kirkichlariga maxkamla-nib, sungra chuziladi. CHuzish nagruzkasi 
ma’lum kiymatga yetgach, namuna uz ukiga perpendikulyar bo’lgan ikki tekislik buyicha 
kirkiladi. 
Namunani kirkib yuborgan kuchning kir-kilgan ikkala kesim yuziga nisbati 
qirqilishdagi mustaxkamlik chegarasi deb ataladi va rk bilan belgilanadi: 
Rk=Rk/2F Mn/m
2
(10
-1
kG/mm
2
), 
bu yerda Rk-namunani kirkib yuborgan nagnuzka, Mn xisobida: 
F-namuna kundalang kesimining yuzi, m
2
xisobida. 
Metall va qotishmalarning buralishdagi mustaxkamligini sinash. 
Namunalarning buralishidagi mustax-kamligini sinashda proportsionallik chegarasi, 
elastiklik chegarasi, okuvchan-lik chegarasi, mustaxkamlik chegarasi aniklanadi. 
Namununing burilishdagi mustaxkamligini sinashda namuna kundalang kesim-
larining diametrlari tugriligicha kola-di va tsilindirik shakli saklanadi, sinash paytida 
buyin hosil bulmaydi, bu xol kuchlanishlarni va deformatsiyalarni anik xisoblab topishga 
imkon beradi. 
Buralishdagi proportsionallik chegarasi. Proportsionallik buzila boshlash paytidagi 
burovchi 
momentning 
buralishdagi 
karshilik 
momentiga 
nisbati 
buralishdagi 
proportsionallik chegarasi deb ataladi va r
r
bilan belgilanadi: 
r
r
=M
r
/W Mn/m
2
(10
-1
kG/mm
2
), 
bu yerda Mr-proportsionallik buzila boshlash paytidagi burovchi moment , Mn*m 
xisobida:
W-buralishdagi karshilik momenti, m
3 
xisobida . 
Buralishdagi elastiklik chegarasi. Koldik deformatsiya hosil bula boshlash pay-tidagi 
burovchi momentning buralishdagi karshilik momentiga nisbati buralishdagi elastiklik 
chegarasi deb ataladi va r
e
bilan belgilanadi: 
r
e
=M
e
/W Mn/m
2
(10
-1
kG/mm
2
), 
bu yerda M
e
-koldik deformatsiya hosil bula boshlash paytidagi burovchi moment, 
Mn*m xisobida: 
W-buralishdagi karshilik momenti, m
2 
xisobida. 
Buralishdagi okuvchanlik chegarasi. Buralishdagi okuvchanlik chegarasi quyidagi 
formuladan xisoblab topiladi: 
R
ok
=M
ok
/W Mn/m
2
(10
-1
kG/mm
2
), 
bu yerda r
ok
-buralishdagi okuvchanlik chega-rasi, M
ok
xisobida: 
W-buralishdagi karshilik momenti, m
3 
xisobida. 

---

Binobarin, tegishli burovchi momentning buralishdagi karshilik momentiga nis-bati 
buralishdagi okuvchanlik chegarasi ataladi. 
Buralishdagi mustaxkamlik chegarasi. Eng katta burovchi momentning 
buralishdagi karshilik momentiga nisbati buralishdagi mustaxkamlikning shartli chegarasi 
deb ataladi va r
b
bilan belgilanadi: 
r
b
qM
b
/W Mn/m
2
(10
-1
kG/mm
2
), 
bu yerda M
b
- eng katta burovchi moment, Mn*m xisobida: 
W-buralishdagi karshilik momenti, m
3
xisobida. 
Mustaxkamlikning shartli chegarasi deyilishiga sabab shuki, bu formuladan 
kuchlanish Guk konuni tatbik kilinadigan chegaralarda xisoblab topiladi. 
Yaxlit tsilindrik namunalar uchun Wqpd
3/
16 bo’lganligi uchun: 
R=16M/ pd
3
bo’ladi. Bu formuladagi M urniga M
r 
quyilsa, r
b
chikadi, M
e
quyilsa, r
e
chikadi, M 
ok
quyilsa, r
ok
chikadi, M
b
quyilsa, r
b
chikadi. 
Metall va qotishmalarning buralish diagrammalari 14 - rasmda tasvirlangan. 
Metall va qotishmalarning buralishdagi mustaxkamligini sinashda siljishdagi 
elastiklik moduli xam aniklanadi. Siljishdagi elastiklik moduli ye
s
bilan belgilanib, 
quyidagi formuladan topiladi: 
E
s
=32 M
og’
p d
o
4
U Mn/m
2 
rad (10
-1
kG/mm
2
rad), 
Namunalarning buralishdagi mustaxkamligini sinash uchun, odatda, gorizontal 
mashinalardan foydalaniladi.
Metall va qotishmalarning siqilishdagi mustaxkamligini sinash. 
Odatda, sikish natijasida sinadigan murt materiallarning,masalan,cho’yan va shu 
kabilarninggina siqilishdagi mustaxkamligi sinaladi. Plastik materiallar, masalan, kam 
uglerodli pulat, mis va boshqalarning siqilishdagi mustaxkamlik chegarasini aniklab 
bulmaydi, chunki ular sikilganda plastik deformatsiyalanadi-yu, ammo sinmaydi.
CHo’yan bilan misning siqilish diagrammalari rasmda sxema tarzida tasvirlangan. 
Bu diagarmmalardan ko’rinib turibdiki, cho’yan diagrammasida tugri chizikli qismi 
bor, diagrammaning ana shu qismi proportsionallik chegarasini aniklashga imkon beradi: 
.
0