O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti

 
Nаzоrаt uchun sаvоllаr. 
1. Rеаl kristаllаrning tuzilishi. 
2. Dislоkаsiyalаr haqida umumiy tushunchаlаr. 
3. Mеtаll vа qоtishmаlаrni tеkshirishning аsоsiy usullаri. 
 
4-Mа’ruzа 
Mavzu: Metallarni deformatsiyalanishi
.
 
Rеjа: 
1.
Metallarni deformatsiyalanishi. 
2.
Elastik deformatsiya. 
3.
Plastik deformatsiya. 

---

4.
Metallarning yemirilishi. 
5.
Rekristallanish.
Metallga biror kuch ta’sir ettirilganda geometrik shaklini o’zgartirish deformatsiya 
deyiladi.
Deformatsiya 
natijasida 
metallarning 
kristall 
panjarasi o’zgaradi. Panjara 
tugunchalaridagi atomlar uz urnidan siljiydi.
Normal temperaturada metallning deformatsiyasi uch bosqichdan: elastik va plastik 
diformatsiyalardan xamda yemirilishdan iborat bo’ladi. 
Metallga ta’sir etirilgan kuch olingandan keyin metall asli xoliga (shakliga) qaytsa, 
ya’ni uning deformatsiyasi yoqolsa, elastik deformatsiya deb ataladi. Masalan, po’lat 
prujina siqilsa, uning shakli o’zgaradi, yahni demormatsiyalanadi,bu prujina ko’yib 
yuborilsa, yani avvalgi vaziyatiga keladi, uning deformatsiyasi yo’qoladi. Ana shu 
deformatsiya elastik deformatsiya bo’ladi. Prujina sikilganda po’latning kristall panjarasi 
o’zgaradi, prujinaqo’yib yuborilgandan keyin esa kristall panjara yana asli xoliga keladi.
Metalning chuzilishdagi elastik deformatsiyalanishi bilan kuchlanishi orasida chizikli 
bog’lanish bo’lib, bu bog’lanish diagramma tarzida 18-rasmda kursatilgandek 
tasvirlanadi. 
Bu bog’lanish matematik ifodasiqo’yidagicha bo’ladi va proportsionallikqonuni, 
boshqachaqilib aytganda, Guk qonuni deyiladi.

=

Bu yerda

- normal kuchlanish; 

- proportsionallik koeffitsienti; 

-deformatsiya (uzayish)
Proportsionallik koeffitsienti (

) Yung modeli, boshqacha aytganda, elastiklik moduli 
deb ataladi va

burkchakning tangensiga teng bo’ladi;

=

tg

Proportsionallik koeffitsienti (

) Yung modeli, boshqacha aytganda, elastiklik moduli 
deb ataladi va

burkchakning tangensiga teng bo’ladi;

=

tg

Yung moduli metall kristall panjarasining turiga va parametiriga bog’liqdir. Binobarin, 
har xil metallar uchun Yung moduli turlicha bo’ladi. 
Metallning elastiklik xossasi ma’lum chegaragacha saqlanibqoladi, kuchlanish bu 
chegaradan oshsa, metallning elastiklik xossasi yo’qoladi. Ana shu chegara elastiklik 
chegarasi deb ataladi. 
Metallning elastiklik xossalari atomlararo ta’sir kuchlaridan kelib chiqadi, shuning 
uchun metalqizdirilganda elastiklik moduli pasayadi, chunki temperaturaning ko’tarilish 
natijasida metallning kristall panjarasidagi atomlararo masofa katalashadi, binobarin, 
atomlarning o’zaro tortishuv kuchi zaiflashadi. 
Metallga ta’sir etirilgan kuch olingandan keyin metall asli xoliga (shakliga) kelmasa, 
yahni undaqoldiq deformatsiya hosil bo’lsa, bunday deformatsiya plastik deformatsiya 
deyiladi. Metalda plastik deformatsiya shu metallga ta’sir ettirilgan nagruzka elastiklik 
chegarasidan ortgandagina vujudga keladi. 

---

Plastik deformatsiya, yuqorida aytib o’tilganidek, deformatsiyaning ikkinchi bosqichi, 
yahni elastik deformatsiyaning davomi bo’lib, uning diagrammasi 19 - rasmda 
tasvirlangan. 
Plastik deformatsiya jarayonida metallning deformatsiyagaqarshilik ortib boradi va 
plastik deformatsiyalanish xususiyati pasayadi.
elastik deformatsiya bilan plastik deformatsiya orasida chuqur fizikaviy farq bor. 
Metallning elastik deformatsiyalanishda, yuqorida aytib o’tilganidek, kristalll panjaradagi 
atomlar (ionlar) oralig’i o’zgaradi, ta’sir ettirilgan kuch olinganda esa atomlar (ionlar) 
oralig’i asliga keladi, natijada deistallning birqismiformatsiya yo’qoladi. Plastik 
deformatsiya vaqtida esa kristalning birqismi boshqaqismiga nisbatan silxiydi, ta’sir 
ettirilgan kuch olinganda kristallarning siljiganqismi avvalgi joygaqaytmaydi, yahni 
deformattsiyaqoladi.Bundan tashqari plastik deformattsiya vaqtida donalar ichida 
mozayka bloklari maydalanadi, deformattsiya darajasi yuqori bo’lgan xollarda esa 
donalarning shakli va ularning fazada joylashuvi xam sezilarli darajada o’zgaradi, bunda 
donalar oralig’ida, bahzan donalar ichida xam darzlar hosil bo’ladi. 
. Deformattsiyani o’lchash usuliqanchalik aniq bo’lsa, A nuqta shunchalik past 
turadi.Texnik o’lchashlarda namuna uzunligining yoki boshqa o’lchamining 0,2 
protsentiga tengqoldiq deformatsiya hosilqiladigan kuchlanish harakteristikasi qabul 
qilingan, bu harakteristika