O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti

texnika temiri 
(ariko 
temiri) deb ataladigan temir tekshiriladi,bunday temir esa xozir marten pechlarida ko’p 
miqdorda hosilqilinadi.texnika temirining tarkida 0,1-0,2% undan ortiq elementlar 

---

bo’ladi.bu elementlarning bahzilari, masalan uglerod va mis protsentning yuzdan bir 
ulushlariqadar (0,02% chamasi) bo’lsaqolganlarining miqdori protsentning mingdan va 
o’n mingdan bir ulushlarini tash-kil etadi. 
Temir yumshoq, plastik, kul rangroq tusda tovlanadigan oq metal bo’lib, 1539
o
S da 
suyuqlanadi. 
g’attiq xolatda temir ikkita modifikattsiyasi (alotropik shakl o’zgarishi) bo’ladi, bular 

-temir (g’e
a
) va 

-temir (g’e

) dir. Temirning sovush egri chizig’i va 

-temir bilan 

-
temir kristal panjarasi -rasmda tasvirlangan 

-temir temperaturalarning ikkioralig’ida: 911
o
S dan past temperaturalarda va 1392 
dan 1539
o
S gacha temperaturalarda mavjud bo’la oladi. Buning sababi shiki, temirning 
erkin energiyasi (g’) miqdori temperaturagaqarab ma’lum darajada o’zgaradi:911
o
S 
gradus-dan past temperaturalarda 

-temirning erkin energiyasi 

-temir-nikidan kam, 
1392
o
S dan yuqori temperaturalarda esa ortiq bo’ladi. 911
o
S bilan 1392
o
S temperaturalar 
oralig’ida temir atomlarining yoqlari markazlashgan kub tarzda joylashuvi sababli erkin 
energiyasi kamroq bo’ladi, shuning uchun temperaturaqizdirilganda 911
o
S temperaturada 

-temir 

-temirga, 1392
o
S temperaturada esa 

-temir 

-temirga aylanadi. 1392
o
S va undan 
yuqori temperaturadagi 

-temir, bahzan, 

-temir deyiladi. Ammo temirning bu 
modifikattsiyasi yangi bir shakl o’zgarish emas. 

-temir 768
o
S va undan past 
temperaturalardagi 

-temirdan faqat pristal panjara parametrlari jixatidangina farqqiladi. 
Bhazi metallarda, shu jumladan temirda xam, yaxshi magnitlanish xossasi bo’ladi. 
Temirning bu xossasi 
ferromagnitlik xossasi 
deyiladi. Ammo temirqizdirilgan sari 
ferromagnitlik xossasi seki-asta pasayib, ma’lum temperaturada butunlay yo’qoladi. 
Metalning ferromagnit-lik xossasi butunlay yo’qoladigan temperatura 
Kyuri 
nuqtasi 
deyiladi. 768
o
S temperatura temir uchun Kyuri nuqtasidir. -rasmda temir magnitlanish 
xossasining temperaturagaqarab o’zgarishi tasvirlangan. 
Temirning farromagnitli xossasi Kyuri nuqtasiga yaqinlashgan sari sekin-asta pasayib 
boradi va bu nuqtada temerning xos-salari to’satdan o’zgarmaydi. Ferromagnitlik 
xossasining o’zgari-shida temperatura gisterezisi (o’ta sovish, o’taqizish) bo’lmaydi va 
metallning mexanik va bahzi fizikaviy xossalari o’xgarmay, balki ko’pgina elektor, 
magnit va issiqlik xossalari o’zgaradi. Metallning ferromagnitlik xossasi o’zgarganda 
metalqayta kristallan-maydi, yahni kristal panjara o’zgarmaydi, ammo kristal panjaraning 
parametrlari bir oz o’zgaradi. Binobarin, ferromagnitlik xossasining o’zgarishi allotropik 
shakl o’zgarishidan butunlay farq qiladi. 
768 bilan 911
o
S temperaturalar orasidagi 

-temir magnitlanmaydi, shuning uchun 

-
temir deb ataladi. 
Temirning bahzi mexanik xossalarini ko’rsatuvchi quyidagi ma’lumotlarni keltirib 
o’tamiz
Temir bahzi metallar bilan o’rin olishqattiq eritmalari hosilqilinadi, metalloidlar, 
masalan, azot, uglerod xamda vodorod bilan xam singishqattiq eritmalari hosilqila oladi. 
TSementtit va uning xossalari 
Simentit temirning uglerod bilan hosilqilingan ximiyaviy birikmasi, yahni temir 
karbidi bo’lib, uning tarkibida 6,67% glerod bo’ladi. TSimentit judaqattiq modda-
uningqattiqligi Brinel bo’yicha 800 ga teng (NVq800), plastikligi esa, amalliy jixatdan 
olinganda, nol ga barobar (

q0%). TSimentitning suyuq-lanish temperaturasi 1600
o 
C 

---

chamasidir. Past temperaturada sementitda kuchsiz magnitlanish hosil bo’ladi, uning bu 
xossasi 270
o
S temperaturada yo’qoladi. Simentit barqaror birikma emas-qizdirilganda 
parchalanab, undan grafik ajralib chiqadi: 
Simentitning krastal panjarasi juda murakkabdir. TSimentitkristalining bir necha 
oktaedrdan iboratdir. Temirning har bir tomoni atom bir vaqtning o’zida ikki oktaedr 
teshigli bo’lganligidan, har bir oktaedr 3ta atom temir va 1 ta atom uglerod taalluqlidir. 
Sementit o’rin olishqattiq eritmalarini hosilqiladi, yahni undagi uglerod atomlari 
o’rnini metolloidlar, masalan, chunonchi marganets, xrom, vol fram atomlarini olishi 
mo’mkin, tarkibidagi temir atomlarining o’rnining boshqa metalning atomlari olishidan 
hosil bo’lgan birikma 
legirlangan tsimentit deb ataladi 
va Me3S formula bilan belgilanadi 
(bu formula Me-tsimetti tarkibidagi temir atomlarini urnini olgan metall atomlari). 
Uglerod 

-temirda kam eriganligidan, ko’pchilik xollarda, po’lat strukturasi tarkibida 
uglerod miqdori ko’p bo’lgan fazalar- tsimentit yoki boshqa karbidlar kiradi. 
Savollar: 
1.
Umumiy ma’lumotlarni ayting ? 
2.
Temir va uning xossalarini ayting ? 
3.
Sementtit va uning xossalarini ayting ? 
4.
Temir uglerod qotishmalari deb nimaga aytilishini tushuntiring ? 
5.
D. K. CHernovning tadkikotlarini ayting ? 
Tayanch suz va iboralar 
1.
Temir uglerod qotishmalari. 
2.
Kritik nuktalar. 
3.
Struktura. 
4.
Austenit. 
5.
Temir va uning xosalari. 
6.
Kyuri nuktasi. 
7.
Semintit. 
8.
Ferromagnitlik xossasi.