O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti

oquvchanlik chegarasi
deb ataladi va σ
o
yoki σ
oq
bilan 
belgilanadi.
Eng katta kuchlanish metallning sinish (ajralish) paytiga to’g’ri keladi. Bu 
harakteristika, kupincha, sinishga kursatiladigan qarshilik deb ataladi. 
Materillarning deformatsiyalanish sabablarini ayting? 
Metallar tashqi kuch ta’sir ostidagina emas, balki hajm o’zgarishlari bilan bog’liq 
bo’lgan faza o’zgarishlaridan vujudga kelgan ichki kuchlanishlar ta’siri ostida xam plastik 
deformatsiyalanadi. 
Plastik deformatsiya protsessini tekshirishda metalning monokristallaridan foydalanish 
ancha qulay. Plastik deformatsiya protsessini tekshirish natijasida, bu protsessning 
sirpanishi bilan borishini aniqlanadi. Plastik deformatsiya vaqtida kristal paytida sodir 
bo’ladigan o’zgarishlar sxemasi -rasmda tasvirlangan 
Deformatsiya kuchsizroq bo’lganda dastlab siljish yo’nalishiga nisbatan eng qulay 
joylashgan tekisliklardagi atomlar sirpana boshlaydi, deformatsiya kuchaya borgan sari 
boshqa tekistliklardagi atomlar xam sirpanadi. Shunday qilib, plastik deformatsiya 
protsessi butun monokristal bo’ylab birin-ketin tarqaladi. 
Metalning silliqlanib, sungra yaltillagan namunasini plastik deformatsiyalab, 
atomlarning sirpanish izlarini ko’rish mumkin: bu izlar sirpanish chiziqlari tarzda bo’ladi. 
Agar deformatsiya atomlarining ikkilanishi yo’li bilan borsa, metall namunasining 
mikroskopikntuzilishida ikkilangan plastinkalar paydo bo’ladi. 
Rekristallanish tempraturasi (rekristallanishning eng kichik tempraturasi) har xil
metallar uchun turlicha bo’ladi. Masalan, misning rekristallanish tempraturasi -270 S, 
temirniki -450 S, nikelniki -600 S, alyuminiyniki -50 S, volfaramniki -1200 S, qalay, 
qo’rgoshin va oson suyuqlanuvchi boshqa metallarniki esa normal tempraturadan past
bo’ladi. Rekristallanish tempraturasi bilan suyuqlanish tempraturasi orasida quyidagi
boglanish bor: Trek= aT suyuq. 
Bu yerda T
rek
- rekristallanish absolyut tempraturasi: 

---

T
suyuql.
- suyuqlanish absalyut tempraturasi
a- metallning tozaligiga bog’liq koeffitsent. 
Metall qanchalik toza bo’lsa, bu metallning rekristallanish tepraturasi shunchalik
past bo’ladi. Odatdagi texnik tozalikdagi mettallar uchun a=0,3/0,4. Qotishmalarning
rekristallanish tempraturasi, odatda, toza metallarnikidan yuqori bo’ladi va ba’zi
xollarda suyuqlanish tempraturasining 0,8 xissasiga tenglashadi (T
rek=
0,8 T
suyuql.
), 
aksincha, juda toza metallarning rekristallanish tempraturasi ancha past, ya’ni
suyuqlanish tempraturasining 0,2 va, xatto, 0,1 ulushga teng bo’ladi (T
rek=
0,8 T
suyuql.
). 
a koeffitsentdan foydalanib, metall va qotishmalarning rekristallanish tempraturasini
xisoblab topish qiyin emas. Masalan, tarkibida 0,5% uglerod bo’lgan po’latning
suyuqlanish tempraturasi taxminan 1500 S ga teng, uning rekristallanish tempraturasi
T
rek=
0,8*1500=1200 S bo’ladi. 
Rekristallanish tempraturasi deformatsiya darajasiga xam bog’liqdir: deformatsiya
darajasi qanchalik katta bo’lsa, metallarning ichki tuzilishi shunchalik mayda,
sturkturaning barkarorligi shunchalik kam bo’ladi va, demak, barkarorrok xolatni
olish uchun shunchalik kup intiladi. Binobarin, deformatsiya darajasining katta
bo’lishi rekristallanishni osonlashtiradi va rekristallanish tempraturasini pasaytiradi (-
rasm). 
Rekristallanish temprkturasining amaliy ahamiyati goyat katta. Masalan, plastik
deformatsiyalangan metallning deformatsiyadan oldingi strukturasini tiklash uchun bu
metallni rekristallanish tempraturasidan yuqori tempraturagacha qizdirish kerak. Bu
proses rekristallizatsion yumshatish deb ataladi. 
Rekristallanish tempraturasidan yuqori tempraturalarda sodir bo’ladigan plastik
deformatsiya natijasida metall kristal panjarasidagi atomlar siljisa va metall
puxtalansada, ammo shu tempraturalarda bo’ladigan rekristallanish protsessi bu
puxtalikni yukotadi.
Metallarga rekristallanish tempraturasidan yuqori tempraturada ishlov berish
qizdirib bosim bilan ishlash deb, rekristallanish tempraturasidan past tempraturada
ishlov berish esa sovuklayin bosim bilan ishlash deb ataladi. 
Metallarni bosim bilan ishlashda (bol-galash, shtamplash va boshqalarda)
rekristallanish tempraturasidan tash-kari, deformatsiya, tezligini xam xisobga olish
zarur. Deformatsiya tezligi kichik bo’lsa, rekristallanish minimal tempraturasidan yuqori
barcha tempraturalarda metal rekristallanadi, deformatsiya tezligi katta bo’lganda esa
rekristallanish oxiriga yetmay kolishi va ishlov berish vaktida metallada bir kadar
naklyop hosil bo’lishi mumkin. Tempraturaning kutarilishi bilan rekristallanish tezligi
kuchli darajada ortadi. 
Metallni qizdirib ishlashda uning palastikligini oshirish va puxtalanishiga yo’l
quymaslik uchun metall rekristallanish tempraturasidan ancha yuqori
tempraturagacha qizdiriladi. Puxta-langan (naklyoplangan) metall yoki qotishmani
yumshatishda xam rekristallanish tempraturasidan ancha yuqori tempraturadan
foydalaniladi, bunday kilinganda rekristallanish protseslari yetarli darajada tez
boradi. 
Savollar: 
1.
Metallarni deformatsiyalanishini ayting? 
2.
Elastik deformatsiyani ayting? 

---

3.
Plastik deformatsiyani ayting? 
4.
Metallarning yemirilishini ayting? 
5.
Rekristallanishni ayting?
Tayanch suz va iboralar 
1.
Deformatsiya. 
2.
Elastik deformatsiya 
3.
Elastiklik moduli. 
4.
Elastiklik chegarasi. 
5.
Plastik deformatsiya. 
6.
Metallarning yemirilishi. 
7.
Metallning murt xolatda yemirilishi. 
8.
Metallning kovushkok xolatda yemirilishi. 
9.
Rekristallanish. 
5-