O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi navoiy davlat konchilik instituti navoiy viloyati o`rta maxsus kasb hunar

 
 
 
3-jadval. SI ning maxsus nom va belgilanishga ega bo`lgan hosilaviy birliklari 
 
Kattalik 
Birlik 
Nomi 
O`lchamliligi 
Nomi
 
Belgisi
SI  ning asosiy va 
hosilaviy birliklari 
orqali ifodalanishi
1 
2 
3 
4 
5 
YAssi burchak 
l
Radian
rad
m • m
-1
=1
Fazoviy burchak
l
steradian
sr
m
2
• m
-2
=l
Chastota
Т
-1
gerts
Hz
s
-1
Kuch
LMT
-2
nyuton
N
м • kg • s
-2
Bosim
L
-1
 МТ 
-2
Paskal
Pa
m
-1
• kg • s
-2
Energiya, ish, issiqlik мiqdori L 
2
МТ
-2 
Djoul
J
m
2
• kg • s
-2
Quvvat
L 
2
МТ
-3 
vatt
W
m
2
• kg • s
-3
Elektr zarvadi, elektr miqdori
TI
Kulon
С
s • A
Elektr kuchlanish, elektr 
potentsial, elektr potentsiallar 
ayirmasi, elektr yurutuvchi kuch
L
2
MT 
-3
I
-1
volt
V
m
2 
• kg • s
-3 
• A
-1
Elektr sig`im
L
-2
 M
-1
Т 
4
I 
2
Farad
F
m
-2
• kg
-1
• s
4 
• A
2
Elektr qarshilik
L
2
 MT
-3
 i
-2
Om
Q
m
2 
• kg • s 
–3 
• A
-2

---

52 
1 
2 
3 
4 
5 
Elektr o`tkazuvchanlik
L
-2
M
-1
 'Т 
3
1 
2
Simens
S
m
2
• kg
-1
• s
3 
• A
2
Маgnit induktsiyasining oqimi, 
маgnit оqimi
L
2
MT
—2
I
-1
Veber
Wb
m
2 
• kg • s
-2
• A
-1
Маgnit оqimining zichligi, 
маgnit induktsiyasi 
MT
-2 
I
-1
Tesla
Т
kg • s 
–2 
• A
-1
Induktivlik, o`zaro induktivlik L
2
МТ 
-
 
2
I
-2 
Genri
H
m
2
• kg • s 
-2
• A 
-2
Tselsiy harorati 
θ 
Tselsiy
gradusi 
°c
К
Yorug`lik oqimi
J
lyumen
1m
Cd • sr
Yoritilganlik
L 
-2
J
Lyuks
lx
m 
-2
• cd • sr
Radiaktiv manbaadagi
nuklidlarning aktiyligi (radio-
nuklidning aktivligi)
T
-1 
Bekkerel
Bq
s 
-11
Ionlanuvchi nurlanishning 
yutilgan dozasi, kermа
L
2
T
2
Grey 
Gy
m
2 
• s -
2
Ionlanuvchi nurlanishning 
tkvivalent dozasi,
Ionlanuvchi nurlanishning 
sамаrаli dozasi
L
2
T 
-2
Zivert 
Sv
m
2
• 
s 
-2
Katalizator aktivligi 
NT
-1 
Katal 
kat 
mol • s
-1 
Uchinchi jadvalga izoxlar:
2. 1-3 jadvalga yassi burchak birligi - radian va fazoviy burchak birligi - steradian 
kiritilgan.
2. Xalqaro birliklar tizimini 19bO yili «O`lchovlar va tarozilar» XI Bosh 
konferentsiyasida qabul qilishda uchta birliklar sinfi kirar edi: asosiy, hosilaviy va 
qo`shimcha (radian va steradian). O`TBK radian va steradian birligini «qo`shimcha» 
deb tavsifladi, uning asosiy yoki hosilaviy ekanligi to`g`risidagi masalani ochiq 
qoldirdi. Bu birliklarning ikkilanma tushunishni bartaraf qilish maqsadida O`lchovlar 
va tarozilar xalqaro komiteti 1980 yil (1 - tavsiya) qo`shimcha SI birliklari sinfini 
o`lchamsiz hosilaviy birliklar sinfi deb tushunishni qaror qildi, O`TBK hosilaviy SI 
birliklari uchun ifodalarda ularni qo`llash yoki qo`llanmaslikni ochiq qoldirdi. 1995 
yil XX O`TBK (8-qaror) SIdan qo`shimcha birliklar sinfini olib tashlashga, boshqa 
hosilaviy SI birliklari uchun ifodalarda qo`llanish yoki qo`llanilmasligi mumkin 
bo`lgan (zaruriyatga ko`ra) radian va steradianni SI ning o`lchamsiz hosilaviy 
birliklari deb atashga qaror qildi. 
3. Katal birligi XXI O`TBK 12- qaroriga muvofiq kiritildi [3]. 

---

53 
4-jadval. Nomlari va belgilari 3-jadvalda keltirilgan maxsus nomli birliklar 
nomlaridan va belgilaridan tashkil topgan SI ning x,osilaviy birliklar 
namunalari 
 
Kattalik 
Birlik 
Nomi 
O`lchamliligi 
Nomi
 
Belgisi
SI  ning asosiy va 
qo`shimcha birliklari 
orqali ifodalanishi 
1 
2 
3 
4 
5 
Kuch momenti 
L
 2
MT 
-2
nyuton-меtr
N-m
m 
2
• kg • s 
-2
Sirt taranglik kuchi MT 
-2
nyuton таqsim 
меtr
N/m
kg • s 
-2
Dinamik 
qovushqoqlik
L
 
-1
 MT 
-1
paskal-sekund
Pa s
m 
-1
• kg• s 
-1
Elektr siljish
L 
-2
TI
Kulon taqsim
меtrning kvadrati
C/m
2
m 
-2
• s• A
Elektr maydonining 
kuchlanganligi
LMT 
-3
I 
-1
Volt taqsim
меtr
V/m
m • kg • s 
-3
•A
-1
Dielektrik 
sindiruvchanlik
L 
-3
M
-1
 'T
4
I
2 
Farad taqsim metr F/m
m
-
3•kg
-
'•s
4
•A2
Magnit
sindiruvchanlik 
LMT 
-2
I 
-2
Genri taqsim
metr
H/m
m •kg • s
-2
• A 
-2
Solishtirma energiya L
2
T 
-2
Djoul taqsim 
kilogramm
J/kg
m 
2
• s 
-2
Tizimning issiqlik 
sigimi, entropiyasi
L
2
MT 
-2
θ
-1
Djoul taqsim 
kelvin
J/K
m
2 
• kg • s
-2 
•K
-1
Solishtirma issiqlik 
sig`imi, solishtirma 
entropiya
L
2
T
-2
θ
-1
Djoul taqsim 
kilogramm-Kelvin
J/(kg K)
m
2
•s
-2 
• K
-1
Energiya oqimining 
sirtqi zichligi
MT
 -3
Vatt taqsim меtr-
ning kvadrati
W/m
2
kg • s 
-3
Issiqlik 
o`tkazuvchanlik 
LMT
-3
θ
-1
 
Vatt taqsim меtr - 
kelvin 
W/(m K) 
m •kg •s
-3
• К 
-1
Моlyar ichki
energiya 
L
2
MT
-2
N
-1 
Djoul taqsim
mol 
J/mol 
m
2 
•kg• s 
-2 
•mol
-1 
Моlyar entropiya, 
molyar issiqlik 
sig`imi 
L
2
MT
-2 
θ
-1
N
-1
Djoul taqsim
mol - kelvin 
J/(mol K) 
m
2 
•kg •s 
-2
•K
-1
•mol
-1 
Foton nurlanishining 
ekspozitsion dozasi 
(graмм va rentgen 
nurlanishining
ekspozitsion dozasi) 
M
-1
TI 
Kulon taqsim 
kilogramm 
C/kg 
Kg
-1
•s •
A
YUtilgan doza 
quvvati 
L
2
T
-3 
Sekundiga grey 
Gy/s 
m
2
•s
-3 
Burchak tezlik
T
-1 
Sekundiga radian 
Rad/s 
s
-1

---

54 
1 
2 
3 
4 
5 
Burchak tezlanish 
T
-2 
radian taqsim
sekund kvadrati 
Rad/s
2 
s
-2
Nurlanish kuchi 
L
2
MT
-3 
Ватт та=сим
стерадиан 
W/sr 
m
2 
•kg• s 
–3 
•
sr
-1
Energetik ravshanlik MT
-3 
Vatt taqsim
steradian-меtrning 
kvadrati 
W/(sr m
2
) 
kg• s 
-3 
•sr
-1
 
To`rtinchi jadvalga izox: 
1. SI ning ba'zi bir hosilaviy birliklariga olimlar sharafiga atab maxsus nomlar berilgan (3-
jadval). Ularning belgilari bosh harf Bilan yoziladi. Bu birliklarni shu tarzda yozish boshka
hosilaviy SI birliklari belgilarida saqlab qolingan. 
 
5-jadval – SI birliklari Bilan bir katorda kullanishga ruxsat etiladigan tizimdan 
tashkari birliklar 
 
Kattalikning 
nomi 
Бирлик 
Nomi 
 
SI birligi bilan ozaro 
bog`lanishi
Foydalanish 
sohasi 
 
1 
2 
3 
4 
5 
Маssa 
tonna 
t 
1•10
3
kg 
Hamma sohalar 
маssani аtom 
birligi 
1),2) 
u 
1,6605402•10
-27
kg (taxminamn) 
Аtom fizikasi 
Vaqt
),3) 
Minut 
Soat 
Sutka 
min 
h 
d 
60s 
3600s 
86400s 
Hamma sohalar 
Yassi burchak
2) 
gradus
2),4) 
мinut 
2),4)
sekund
2),4)
...
0 
...
/ 
...
// 
(π/180) rad = 1,745329. . •10
-
2
rad
(π/10800) rad =2,908882.. •10
-4
 
rad 
(π/648000) rad =
4,848137.
. •10
-6
r
ad
Hamma sohalar 
grad (gon) 
gon 
(π/200) rad =1, 57080... •10
-2
rad Geodeziya 
Hajm 
sindiruvchanlik 
Litr
5)
l 
1•10
-3
m 
Hamma sohalar 
Uzunlik 
Astranomik 
birlik yorug`lik 
yili parsek 
ua 
ly 
pc
1, 49598•10
11
m (taxminan)
9,4605•10
15
m (taxminan) 
3,0857•10
16
m (taxminan)
Аstranomiya 
Optik kuch 
dioptriya 
dptr
1•m
-1
Оptika 
Маydon 
gektar 
ha 
1•10
4
m
2
Qishloq va 
o`rmonchilik
x`ojaliklari 

---

55 
1 
2 
3 
4 
5 
Energiya 
Electron-volt
eV
1,60218•10
-19 
J (taxminan)
Fizika 
Kilovat-soat 
kW•h
3,6•10
6
J
Elektr 
energiyasi
hisoblagichlari 
uchun 
Тo`liq quvvat 
volt-амper 
V•A
Elektrotexnika
Reaktiv quvvat 
var 
var
Elektrotexnika 
Elektr zaryad, 
elektr miqdori 
амper - soat 
A•h
3,6•10
3
C
Elektrotexnika
 
 
Beshinchi jadvalga izoh: 
1. Bu yerda va keyinchalik GSSSD 1-87, qarang [4] 
2. Vakt birliklari, (minut, soat, sutka)ni, yassi burchak (gradus, minut, sekund)ni, 
astronomik birlikni, dioptriyni, massaning atom birligini nomlari va belgilarini old
qo`shimchalar bilan qo` llanilishiga yo`l qo`yilmaydi. 
3. Keng tarqalgan boshqa birliklarni (misol uchun xafta, oy, yil, asr, ming yil) 
xam ko`ullashga yul ko`yiladi. 
4. Yassi burchak birliklari satr ustiga yoziladi. 
5. Anik o`lchashlarda qo`llash tavsiya etilmaydi. l («el») belgisini 1 raqami
bilan adashtirish mumkinligida L belgisini qo`llanishiga yo`l qo`yiladi.