O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti

Qovoqdosh sabzavotlar 
 
Bu guruhga kiruvchi sabzavotlarni poliz ekinlari deb ham atashadi. Poliz ekinlari 
O’zbekistonning tuproq-iqlim sharoiti qulay bo’lganligi uchun qadimdan Markaziy Osiyo 
xalqlarining eng muhim va sevimli mahsuloti bo’lib kelgan. 
Qovoqdosh sabzavotlar guruhiga bodring, tarvuz, qovun, qovoq, kabachki va 
patissonlarni kiritish mumkin. 
Bodring.
Bodring keng tarqalgan sabzavot ekini hisoblanadi. Bodringning pishmagan 
barra mevalari yangiligicha, tuzlangan, konservalangan holda iste’mol qilinadi. Bodringdagi 
hazm bo’ladigan kletchatka va pektin moddalari modda almashinuviga va ovqatning yaxshiroq 
hazm bo’lishiga yordam beradi. Bodring tarkibida suv miqdori ko’p – 95-96 foizni, qolgan 4-5 
foizni esa quruq moddalar tashkil etadi. Quruq moddalar qand, kam miqdorda oqsil, yog’lar 
hamda kletchatka va kul moddalaridan tashkil topgan. 
O’zbekistonda rayonlashtirilgan va ko’p ekiladigan navlariga Hosildor, Ranniy-645, 
Parad-176, Pervenest Uzbekistana, Konkurent, Marg’ilon-822 kabi navlarini kiritish mumkin. 
Issiqxonalarda eti sersuv va mayin, urug’ kamerasi kichikroq, to’q-yashil rangli uzunchoq 
bodring navi (25-40 sm) etishtiriladi. Ular asosan salat va okroshka tayyorlashda ishlatiladi. 
Iste’molga mo’ljallangan barra bodringlar GOST 1726-85 standarti talabiga javob berishi 
kerak. Bu standart talabi bo’yicha uzilgan bodringlar yangi, butun, shakli, to’g’ri, sog’lom, toza, 
mexanik jarohatlanmagan, boldoqli yoki boldoqsiz, shakli va rangi bo’yicha aynan shu botanik 
navga mos bo’lishi kerak. 
Bodringlar uchun muhim ko’rsatkichlardan biri ichki tuzilishi hisoblanadi. Bunda 
bodringning etiga va urug’iga alohida e’tibor beriladi. Bodringning eti zich, sersuv, urug’i esa 
yaxshi etilmagan, sersuv, qobiqsiz bo’lishi kerak. Bodringlarning ta’mi va hidi esa aynan shu 
botanik navga xos, begona ta’mlarsiz va hidlarsiz bo’lishi kerak. 
Bodringlar uchun muhim ko’rsatkichlardan yana biri ularning uzunligi va katta 
ko’ndalang kesimining diametri hisoblanadi. Yuqorida qayd etilgan standartga binoan bodringlar 
uzunligi bo’yicha birinchi va ikkinchi guruhlarga bo’linadi. Birinchi guruhga kiritiladigan 
bodringlar uchun uzunligi 11 sm dan, ikkinchi guruhlari uchun esa 14 sm dan katta bo’lmasligi 
kerakligi ko’rsatib o’tilgan. Standart talabi bo’yicha har ikalla guruhga kiritiladigan bodringlarda 
eng katta ko’ndalang kesimining diametri 5,5 sm dan ortiq bo’lmasligi kerak. 
Standart talabi bo’yicha barra holda iste’molga mo’ljallangan bodringlarning sifatini 
baholashda ma’lum bir chetlanishlarga ham ruxsat etiladi. Yuqorida qayd etilgan standart talabi 
bo’yicha tekshirilayotgan bodringlar massasida uzunligi bo’yicha 3 sm dan ortiq chetlanishga 
ega bo’lmagan bodringlar miqdori 10 % gacha, ezilmasdan engil jarohat olgan, qobig’i sal 
shilingan, ozroq so’ligansimon bodringlar miqdori ham 10 % gacha bo’lishiga ruxsat etiladi. 
Savdo tarmoqlarida chirigan, yumshab-ezilgan, so’ligan, sarg’ayib ketgan, burishib qolgan 
bodringlarning sotilishi ta’qiqlanadi. Shuningdek, issiqxonalarda etishtirilgan bodringlarda 
ularga yopishib qolgan tuproqlar bo’lmasligi kerak, tabiiy sharoitlarda etishtirilgan bodringlarda 
esa 0,5 % gacha tuproq bo’lishiga ruxsat etiladi.
Tarvuz.
Tarvuz keng tarqalgan poliz ekinidir. Tarvuz navlari qaysi sohada ishlatilishiga 
qarab asosan ikki guruhga bo’linadi: xo’raki va stukatbop. Xo’raki navlarining tarkibida 
fruktozadan iborat qand (8-12 %), organik kislotalar, mineral tuzlar, vitaminlar (S, V
1
, V
2
) va 
karotinlar bor. Asosan eti qizil, shirin tarvuzlar iste’mol qilinadi. 
Tarvuz navlari pishish muddatiga qarab ertapishar, o’rtapishar va kechpishar navlarga 
bo’linadi. O’zbekistonda ekiladigan ertapishar tarvuz navlariga O’zbekiston-452, Mozaichnыy, 
Mahalliy chinni tarvuz, o’rtapishar navlariga Mramorniy, Astraxanskiy, Korol, Kuba-92, 
Samarqand oqtarvuzi, kechpishar navlariga esa Qo’ziboy-30, Haitqora, Guliston kabi navlarini 
kiritish mumkin. Stukatbop tarvuz navlarining po’chog’i qalin bo’lib, undan stukatlar 
tayyorlanadi. 
Xo’raki tarvuzlar sifat ko’rsatkichlar bo’yicha GOST 7177-87 standarti talabiga javob 
berishi kerak. Bu standartga asosan tarvuzlarning sifat tahlilini o’tkazishda ularning tashqi 

---

22 
ko’rinishi, hidi va ta’mi, pishib etilganligi, eng katta ko’ndalang kesimining diametri, 
jarohatlanganlik darajasi kabi ko’rsatkichlariga alohida e’tibor beriladi. 
Standart talabi bo’yicha tarvuzlarning tashqi ko’rinishi umumlashgan ko’rsatkich bo’lib, 
tarvuzning butunligi, yangiligi, tozaligi, sog’lomligi, shakli, rangi va po’chog’ining yaltiroqligi 
bo’yicha aynan shu botanik navga xosligi kabi ko’rsatkichlarni o’z ichiga oladi. 
Tarvuzlarning hidi va ta’mi o’ziga xos, begona hidlarsiz va ta’mlarsiz bo’lishi kerak. 
Tarvuzlar uchun pishib etilganlik ko’rsatkichi ham eng muhim hisoblanadi. Tarvuzlar 
kesib ko’rilganda bo’shliq bo’lmasligi, eti esa yaxshi etilib pishgan, shirali, sersuv, rangi va 
urug’lari aynan shu pomologik navga hos bo’lishi kerak. 
Tarvuzlarning katta-kichikligi ham ularning sifatini baholashda aniqlanadigan asosiy 
ko’rsatkichlardan hisoblanadi. Mazkur standart talabi bo’yicha tarvuzlarning erta pishar va o’rta 
pishar navlarida eng katta ko’ndalang kesimining diametri 13 sm dan, kechpishar navlarida esa 
17 sm dan kam bo’lmasligi kerak. 
Shuningdek, standart talabi bo’yicha tarvuzlarni yuklash jarayonida bosilib engil jarohat 
olgan tarvuzlar bo’lishiga ruxsat etilmaydi. Savdo shaxobchalariga keltirilib iste’molchilarga 
sotilayotgan tarvuzlarda esa engil urilgan tarvuzlar miqdori chegaralanmaydi.
Standart talabi bo’yicha ezilgan, yorilgan, bo’shashib qolgan, xom, yoki o’ta pishib 
ketgan, kasallangan, zararkunandalar bilan zararlangan, chirigan tarvuzlar sotishga ruxsat 
etilmaydi. 
Qovun.
Qovun ham tarvuz singari keng tarqalgan poliz ekinidir. Ularning biokimyoviy 
tarkibi ham tarvuzlarning biokimyoviy tarkibiga o’xshaydi. Qovunning mazasi va ayniqsa hidi 
xushbo’y, juda yoqimli bo’ladi. Ular yangi uzilgan holida, quritib iste’mol qilinadi. Shuningdek, 
qovunlardan sifatli stukatlar va murabbolar ham tayyorlash mumkin. 
Qovun navlarining shakli dumaloq, uzunchoq, yapasqi; o’lchami mayda, o’rtacha, yirik; 
po’chog’ining tuzilishi silliq, to’rsimon, qirrali; etining tuzilishi qarsillama, qumoq va sertola 
bo’lishi mumkin. 
Qovun navlari etilish muddatiga qarab handalaklar, yozgi, kuzgi va qishki qovun 
navlariga bo’linadi. O’zbekistonda ekiladigan handalaklarga Ko’kcha handalak, Mahalliy sariq 
handalak, Bo’rikalla, Ko’k kallapo’sh navlari, yozgi navlariga Oqqovun-557, Oqnovvot, 
Aravakash-1219, Ko’kcha-588, kuzgilariga Sayili, Qo’ybosh, Umrboqi; Qishki navlariga esa 
yashil Gulobi, Mahalliy qoraqand, Qo’ybosh kabi navlari kiradi. Qovunning pishib etilganligini 
ko’rsatadigan asosiy alomatlari ularning po’chog’ining rangining o’zgarishi va hushbo’y hid 
paydo bo’lishi hisoblanadi. 
Qovunlar sifati ko’rsatkichi bo’yicha GOST 7178-85 standarti talabiga javob berishi 
kerak. Bu standartga asosan qovunlarning sifat tahlilini o’tkazishda ularning tashqi ko’rinishi, 
hidi va ta’mi, pishib etilganligi, eng katta ko’ndalang kesimining diametri, jarohatlanganlik 
darajasi kabi ko’rsatkichlariga alohida e’tibor beriladi. 
Standart talabi bo’yicha qovunlarning tashqi ko’rinishi umumlashgan ko’rsatkich bo’lib, 
qovunning butunligi, tozaligi, sog’lomligi, ortiqcha namlikka ega emasligi, shakli va rangi, 
boldoqli yoki boldoqsiz ekanligi kabi ko’rsatkichlarni o’z ichiga oladi. 
Qovunlarning hidi va ta’mi o’ziga xos, yoqimli, begona hidlarsiz va ta’mlarsiz bo’lishi 
kerak. 
Qovunlar uchun ham pishib etilganlik ko’rsatkichi eng muhim hisoblanadi. Shu sababli 
bu ko’rsatkich ham standart talabi bo’yicha aniqlanishi zarur bo’lgan ko’rsatichdir. Ertapishar va 
o’rtapishar qovun navlarining po’chog’i va eti har xil rangi, qalinligi, zichligi aynan shu navga 
xos, urug’ kamerasi etilgan va oson ajraladigan urug’lardan iborat bo’lishi kerak. Kuzgi, qishgi 
qovun navlarining pustlog’i va eti esa zich, kamerasi esa yaxshi etilib pishmagan, eti mustahkam 
o’rnashib turgan urug’lardan iborat bo’lishi kerak. 
Qovunlarning katta-kichikligi ham ularning sifatiga ma’lum darajada ta’sir ko’rsatadi. 
Shu sababli bu ko’rsatkich ham standart talabi bo’yicha aniqlanishi zarur bo’lgan ko’rsatkichdir. 
Ertapishar qovun navlarining eng katta ko’ndalang kesimining diametri 10 sm dan, dumaloq va 
ovalsimon shaklidagi kechpishar navlarida esa eng katta kesimining diametri 10 smdan kam 

---

23 
bo’lmasligi kerak. Standart talabi bo’yicha qovunlarning sifatini baholashda ma’lum bir 
chetlanishlarga ham ruxsat etiladi.
Mazkur standart talabi bo’yicha tekshirilayotgan qovunlar massasida bosilish natijasida 
engil jarohat olgan va o’lchamlari bo’yicha 1sm dan ortiq chetlanishga ega bo’lmagan qovunlar 
miqdori 5,0 % gacha bo’lishiga ruxsat etiladi. Shuningdek, ezilgan, yorilgan, qisilib bo’shashib 
qolgan qovunlar bo’lishiga yo’l qo’yilmaydi. 
Qovoq.
Qovoqlar ishlatish maqsadiga qarab oshxonabop va emish uchun etishtiriladigan 
turlariga bo’linadi. Oshxonabop qovoqlar tarkibida qand (4,5 %), oqsil (1 %), mineral moddalar 
(0,6-0,8 %), karotin, S vitamini va pektin moddalari bo’ladi. Qovoqlar qayta ishlash uchun juda 
yaxshi xom ashyo hisoblanadi. Ulardan bo’tqa, kotlet, shinni, pastila, qiyom va boshqa 
mahsulotlar olishda foydalaniladi. 
O’zbekistonda ekiladigan navlariga Ispanskaya 73, Polov kadi, Qashqar qovoq, 
Mozolevskaya 10, Vitaminnaya kabi navlarini kiritish mumkin. 
Iste’molga mo’ljallangan qovoqlar GOST 7975-68 standarti talabiga javob berishi kerak. 
Bu standart talabi bo’yicha qovoqlar yangi, pishib etilgan, butun, sog’lom, toza, kasallanmagan, 
shakli va rangi bo’yicha aynan shu botanik navga xos, boldoqli yoki boldoqsiz bo’lishi mumkin. 
Qovoqlar massasida shakli bo’yicha malum darajada farq qiladigan qovoqlar bo’lishiga 
yo’l qo’yilsada, ammo ular badburush bo’lmasligi lozim. 
Qovun va tarvuzlardagi singari qovoq uchun ham xarakterli ko’rsatkichlardan biri 
ularning ko’ndalang kesimining diametri hisoblanadi. Bu ko’rsatkich uzunchoq shakldagi 
qovoqlarda 12 sm dan, dumaloq va yapasqi shaklidagi qovoqlarda esa 15 sm dan kam 
bo’lmasligi kerak. Shuningdek, mazkur standartda pachaqlangan, ezilgan, yorilgan qovoqlar 
sotishga ruxsat etilmasligi ko’rsatib o’tilgan.