O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti ijtimoiy-Iqtisodiy fakul’teti «Ijtimoiy-madaniy faoliyat»

Mavzu:Turkistonda jadidchilik harakatining vujudga kelishi

REJA:

1. 
   XIX asrda Turkistonda ijtimoiy-siyosiy jarayonlar.
   
2. 
   Turkistonda jadidchilik harakatining vujudga kelishi.
   

Jadidchilik harakati XIX asr oxirida boshlangan barcha ma’rifatparvarlik haraktalaridan bir muncha mukammalroq, uyushganroq, isyonkorroq, mustamlakachilikning asl mohiyatini chuqurroq tushunib yetgan harakat edi. Millatning shakllanishi, milliy qadriyatlarni saqlab qolishda jadidchilik harakati vakillari jonbozlik ko’rsatadilar. Ular xalq turmushiga singishiga qarshi turadilar. Xalqning, ayniqsa, yoshlarning milliy ruhiyati va tuyg’usini saqlab qolish, milliy o’zligini anglab yetishlari uchun rus-tuzem maktablariga qarama-qarshi "yangi usul" maktabalariga asos soladilar. Natijada 1910 yilga kelib, jadidchilik harakatining markazalari hisoblangan Toshkentda 20 ta, Qo’qonda 16 ta "Yangi usul" maktablari faoliyat ko’rsatadi. Bu maktablarda asosan turkiy til va islom ilohiyoti o’qitiladi.

XX asr boshlariga kelib ma’naviy tanazzuli chuqurlashib borayotgan Buxoroda yangi oqim - "Jadidchilik yoki fikrlilar" oqimi vujudga keladi. Bu oqim tarafdorlari Buxoroning iqtisodiy-siyosiy jihatdan kuchli davlatlar qatoriga chiqisha uchun kurasha boshlaydilar. Bu oqimning faol ishtirokchilaridan bo’lgan Sadriddin Ayniy o’zining "Jadidlar yoki yosh buxoroliklar partiyasi tarkibi yoki yozilmay qolgan rejalar" nomli asarida "Jadidchilik harakatining" maqsad va vazifalarini bayon qiladi. Jadidlar o’z oldilariga savodsizlikni tugatish, xalq tafakkurini yuksaltirish, yangi maktablar tashkil etish, jadidchilik adabiyotini tarqatish, diniy mutaassiblikka qarshi kurash, davlat arboblarining qabixligi, zulmkorligini, qonunchilikni buzilishi, adolatsizlikning avj olganligini fosh qilishi, axloqsizlik va bid’atga, erkilik sarqitlariga chek qo’yish kabi maqsadlarni qo’yadilar.

1905 yilga kelib, jadidchilik harakati ikki oqimga: maorif sohasini islox qilish zarurligi g’oyasini ilgari suruvchi "yangichilar" va ilohiyot ta’limini islox qilishga qarshi turuvchi "qadimiychilar"ga bo’linadilar.

Jadidchilik harakatining "g’oyaviy raxnamosi" Ismoil Gapirinskiyning Turkistonga qilgan safari (1893 yil) dan so’ng Turkistonda jadidchilik harakati avj oladi. Jadidchilik harakatiga qo’shilgan taraqqiyparvar kuchlar Turkistonning eng yirik shaharlarida bu harakatning asl maqsadi va vazifalarini targ’ib qila boshlaydilar. Lekin bu harakat osonlik bilan yoyilmaydi. Bu harakatga birinchi navbatda xalqning milliy uyg’onishidan cho’chiydigan rus mustamlakachilari, ikkinchi tomondan esa ularni qo’llab-quvvatlovchi millatfurush guruhlar, uchinchi tomondan mutaasib va joxil ruhoniy guruhlari qarshilik ko’rsatadilar.

"Jadidchilik" harakati vakillarining say’-harakatlari tufayli savod o’rgatishning yangi usul maktablari tashkil qilina boshlanadi. Birinchi jadid maktabi Buxoroda 1893 yilda Ismoil Gaspirinskiy va Amir Abdulaxadxonning kelishuvi asosida tashkil etiladi. Keyinchalik Qo’qonda, Andijonda, Toshkent va boshqa shaharlarda juda qiyinchilik bilan tashkil etila boradi. 1903 yilga kelib Turkiston o’lkasida 102 ta jadidchilik maktablari faoliyat ko’rsatgan edi.

Jadidlar o’z maslaklarini xalq o’rtasida yoyishda vaqtli matbuotdan ham foydalanishga intiladilar. Natijada 1906 yilda "Taraqqiy", "Xurshid" nomli gazetalar chiqara boshlaydilar. Lekin ularning chiqishi rus tsenzurasi tomonidan to’xtatib qo’yiladi. 1907 yildan boshlab Abdulla Avloniy "SHuxrat" nomli gazeta chiqara boshlaydi. SHuningdek, jadidlar yerli xalqning milliy ongini uyg’otish uchun, yevropaning ilg’or madaniyatidan boxabar bo’lgan, zamonaviy fanlarni egallagan yoshlarning chet elda, ayniqsa, Yevropada o’qib kelishlariga erishishga harakat qiladilar. Bu maqsadni amalga oshirish uchun o’qishga boradiganlarga moddiy yordam beruvchi turli xil xayriya jamiyatlarini tashkil etadilar. Masalan, Toshkentda "Jamiyat xayriya", Buxoroda "Bolalar tarbiyasi" (Tarbiya atfol) tashkil etiladi. Turkistonning ayrim millatparvar boy-badavlat kishilari bu jamiyatlarni mablag’ bilan ta’minlab turadilar.

XX asr boshlariga kelib Turkistonda jadidchilik harakati va uning maqsad hamda vazifalarini keng yoyishda "Sadoi Turkiston" gazetasi muhim rol o’ynaydi. Bu gazetada jadidchilik harakatining Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jaev (birinchi oliy ma’lumotli o’zbek yuristi), Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Abdulham id CHo’lpon, Hamza, Tavallo, Abdulla Qodiriy, Maxdumxo’ja Bexbudiy, Lutfilla Olimov, Abdurauf Muzaffarzoda, Mirmuxsin SHermuhamedov, SHokirjon Raximiy va boshqalarning xalq tarixi va madaniyatini, jadidchilikning mohiyati, o’sha davr siyosiy voqealarini va boshqa dolzarb muammolarga bag’ishlangan maqolalar bilan chiqish qiladilar.

Xulosa qilib aytganda, jadidchilik harakati va uning ilg’or vakillari milliy ongning uyg’onish va shakllanishida, mustamlakachilar o’rtasida siyosiy parokandalikni keltirib chiqarishda buyuk xizmatlarni bajaradilar.

XIX asrning oxirlariga kelib Markaziy Osiyo Rossiyaning xom ashyo bazasiga aylantirila boshlanadi. Rus istilochilari o’zlari xoxlamagan xolda yerli xalq orasidan ilg’or ziyolilarning kelib chiqishiga shart-sharoit yaratib berishga majbur bo’ladilar. Markaziy Osiyoda kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlarining kirib kelishi yerli xalq burjuaziyasining shakllanishiga olib keladi. Imon-e’tiqodsizlikning kuchayib borayotganligi, milliy va diniy qadriyatlarning toptalayotganligi o’z ko’zi bilan ko’rayotgan insofli-diyonatli ruhoniylarning ayrim guruhlari ham ilg’or ziyolilar va millatparvar burjua vakillari bilan birlashishga intila boshlaydilar.

Rus istilochilari bu uchchala guruh vakillarining o’zaro til topishlarining oldini olishga barcha kuchlarini safarbar etadilar. CHunki bu milatparvar ilg’or tabaqalar vakillarining o’zaro birikuvi istilochilari uchun o’ta xavfli kuch hisoblanardi. Ilg’or kuchlar siyosiy ongining shakllanishi yerli xalqning millat sifatida shakllanishiga, o’zligini anglab yetishga, milliy qadriyatlarni saqlab qolishga yordam beradi. Bu esa mustamlakachilik siyosatiga, uning maqsad va vazifalariga zid kelardi. SHu boisdan Rus istilochilari yerli xalq ilg’or fikr egalarining har bir xatti harakatini nazorat ostiga oladilar. Milliy taraqqiyparvar kuchlar esa millatni shakllantirish, uning milliy ongini oshirishning birlamchi vazifasi ularni ma’rifatga yetaklash deb hisoblardilar.

Agar XIX asr oxiri adabiy-badiiy muxitiga nazar tashlasak, shoirlar ijodida bir muncha erkinlik vujudga kelganligini xis qilish mumkin. Bunga sabab birinchidan, Markaziy Osiyoga Yevropa madaniyatining kirib kelishi bo’lsa, ikkinchi sabab, litografiyaning, vaqtli matbuotning, tatar va ozarbayjon teatrlarining, u bilan birga bir muncha taraqqiyparvar musulmon madaniyatining kirib kelishi, va uchinchidan, rus istilochi hukmdorlarining rejali ravishda yerli xalq ziyolilarining ruhoniylar va mulkdorlarni tanqid qilishlariga ataylab yo’l qo’yganliklari natijasidir. CHunki bunday erkin tanqid mustamlakachilarning ayni muddaosi edi. Mustamlakachilar uchun yerli xalqning ichki qarama-qarshiligi, "bo’lib tashlab boshqari" uchun o’ta zarur edi.

Turkistonga litografiyaning kirib kelishi Toshkent, Samarqand, Qo’qon, Andijon, To’raqo’rg’on, Kogon va Xorazmda bosmaxonalarning tashkil etilishiga olib keladi. Natijada turli xil she’riy to’plamlar, bayozlar, tazkiralar, devonlar, qulliyotlar, tarixiy, ilmiy va falsafiy asarlar chop etila boshlanadi. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Lutfiy, Navoiy, Jomiy, Ogaxiy, Fuzuliy, Tabibiy va boshqalarning devonlari chop etiladi.

1870 yilda Toshkentda xalq kutubxonasi tashkil etilib, "Turkiston viloyatining gazetasi" nashr etila boshlanadi. Gazetaning bosh mavzusi yerli xalqning CHor Rossiyasi manfaatlariga sodiqlik ruhida tarbiyalash hisoblanadi. SHu boisdan gazetada beriladigan maqolalar ulug’ millatchilik shovinizmi bilan sug’orilar, hukumatning buyruqlari, rasmiy e’lonlar hamda rus tarixi, adabiyoti va madaniyatiga oid mazmunlar yoritilar edi. Ba’zan Markaziy Osiyoda yashovchi o’zbeklar, tojiklar, qozoqlar, turkman va qirg’izlar adabiyoti, madaniyati, hamda tarixiga oid materiallar ham berib borilar edi. Masalan, Furqat, Sattorxon kabi ma’rifatparvarlarning adabiyotiga doir maqolalari, Ogaxiy, Komil Xorazmiy, Muqimiy, Kamiy, Nodim kabi ra’iyatparvar shoirlarning she’rlari vaqti-vaqti bilan chop etib turilardi.

XX asr boshlariga kelib Turkistonda "Taraqqiy", "Xurshid", "SHuxrat", "Osiyo", "Buxoroi SHarif", "Samarqand", "Sadoi Turkiston", "Sadoi Farg’ona, "Oyna" kabi gazetalar chiqib turgan.

Umuman olganda, rus bosqini yerli xalq madaniyatiga bir tomondan ijobiy ta’sir ko’rsatgan bo’lsa, ikkinchi tomondan juda katta zarar keltiradi. Yerli xalqning ma’naviy madaniyati-azaliy an’analari va urf-odatlariga, diniy e’tiqodlari va axloqiy qarashlariga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi Yevropacha ma’naviyat kirib keladi. Milliy o’zlikni unutishga yordam beradigan, bosqinchilik siyosatini oqlaydigan turli xil begona qadriyatlar yerli xalqning ma’naviy hayotiga singdirila boshlanadi.

Yangi usuldagi maktablarning milliy ruh bilan sug’orilganligi va milliy madaniyatning rivojlanishiga ta’sir ko’rsatishini sezib qolgan rus amaldorlari bu maktablarni yopib qo’yish payiga tushib qoladilar.

Markaziy Osiyo chor Rossiyasi tomonidan bosib olingach, mahalliy xalqning madaniy-tarixiy ildizlarini butunlay qirqib tashlab, o’z manfaatlariga so’zsiz itoat etuvchi avomni vujudga keltirish, milliy madaniyat, milliy ruh va milliy merosni oyoq osti qilish uchun barcha choralarni qo’llaydilar. Xatto mahalliy millat vakillarining Samarqand, Buxoro va boshqa shaharlardagi mashxur madrasalariga borib ta’lim olishini cheklay boshlashadi. Madrasalarning moddiy ahvolini yanada qiyinlashtirish maqsadida asosiy daromad manbai hisoblangan mol-mulk, yer va pulning vaqf sifatida berilishini ta’qiqlab quyadilar.

1875 yilda Turkistonda xalq maorifi to’g’risida qonun qabul qilinadi. Bu qonunga ko’ra, Markaziy Osiyo hududlarida, ya’ni Turkiston general-gubernatorligiga hududlarda rus aholisi uchun o’g’il va qizlar gimnaziyalari, mahalliy aholi bolalari uchun rus-tuzem maktablari ochila boshlanadi. Bu maktablar dasturiga rus adabiyoti, geografiyasi va tarixidan mashg’ulotlar kiritiladi.

Xullas, rus istilochilari yerli xalqning milliy qadriyatlarini mustaxkamlash va milliy o’zlikni anglashning asosiy manbalaridan biri hisoblangan ta’lim sohasiga qarshi turadi va bu sohaning rivojiga to’sqinlik qiladilar. Bu manbadan o’zlarining manfaatlari uchun foydalanishga alohida e’tibor beradilar.

XVII-XIX asrda xalq madaniyati, ya’ni masharabozlik, qiziqchi, dorboz, qo’g’irchoqboz san’ati, xalq pedagogikasi, o’yinlari, ijodi, odatlari, marosim-bayramlari ham nihoyatda rivojlandi.

XIX asrning oxiri-XX asr boshida yangi g’oyalarning tarqalishi munosabati bilan, ya’ni Turkiston ziyolilari chor Rossiyasining mustamlakachilik zulmidan qutilish, o’z milliy davlatchiligini tuzish, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotga yo’l ochish, xalqqa ziyo tarqatish choralarini ko’rishga bel bog’ladi. Bu borada jadidchilik harakati katta rol o’ynadi. «Jadid» arabcha so’z bo’lib, «yangi» degan ma’noni bildiradi. Yangilik tarafdorlari «jadidlar», uning g’oyalari «jadidchilik» nomini oldi. Bu g’oya dastlab Qrimda XIX asrning 80-yillarida paydo bo’ldi. Uning asoschisi diniy-dunyoviy ilmlarni egallagan Ismoilbek Gaspirali bo’ladi. U 1884 y. jadid maktabi tashkil etib, 40 kunda 12 bolaning savodini chiqaradi.

Uning tashabbusi bilan Toshkent, Buxoro, Samarqand, To’qmoqda, Andijon, Qo’qonda jadid maktablari ochiladi. Bu maktablar uchun maxsus darsliklar ham yaratganlar. Xususan, Saidrasul Aziziyning «Ustozi avval», Munavvarqorining «Adibi avval», Abdulla Avloniyning «Birinchi muallim», «Ikkinchi muallim» darsliklari aham iyatga egadir.

Jadidlarning xalq ma’rifati uchun kurash dasturi 3 asosiy yo’nalishdan iborat

1. Yangi usul maktablari tarmog’ini kengaytirish;

2. Umidli, iqtidorli yoshlarni chet elga o’qishga yuborish;

3. Turli ma’rifiy jamiyatlar tuzish, gazetalar chop etish.

SHu yillari jadidlarning «Taraqqiy», «Xurshid», «SHuxrat», «Osiyo», «Samarqand», «Sadoi Turkiston», «Sadoi Fargona», «Buxoroi SHarif», «Turon», «Kengash», «Xurriyat», «Ulug’ Turkiston» ro’znomalari, «Oyina» jurnali chop etildi. Lekin tez orada chor ma’muriyati tomonidan gazetalar nashri ma’n etildi. SHuningdek, O’zbekiston milliy madaniyati, chunonchi urf-odatlar va bayramlarni «Qayta anglash», o’zgartirish jarayoni shakllana boshladi. Bu borada turli fikrlar vujudga kela boshladi. Bu davrning ma’rifatparvar ziyolilar, Furqat, Behbudiy, So’fizoda, Avloniy, CHo’lpon, Fitrat, Munavvar Qori, Hamza kabilar hayotni yangilash, boyitish tarafdorlari edi. Ular maktablarda o’qish, o’qitish ishlarini yangilashga, xalqni ma’rifatli qilishga xizmat qildilar. Barcha baxtsizlikning asosida ma’rifatsizlik yotadi deb yoshlarni ma’rifatga chaqirdilar. «Alxosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot, yo xalokat, yo saodat, yo falokat masalasidir», deb yozgan Avloniy o’zining «Turkiy Guliston» asarida (1913 y. yozilgan).

Bu davrda milliy uyg’onish ruhi, ayniqsa, vatanga, millatga sodiq farzandlar tayyorlash masalasi o’tkir qo’yilgan «Amerikaliklar bir dona bug’doy ekib, 20 qadoq bug’doy olurlar. Ovrupoliklar o’zimizdan 5 tiyinga olgan paxtamizni keltirib 25 tiyinga soturlar! Ammo biz turkistonliklar dumba sotib, chandir chaynaymiz, qaymoq berib sut oshaymiz, non o’rniga kesak tishlaymiz!» degan fikrlari A.Avloniynig asr boshidayoq bu masala xususida nechog’lik chuqur va teran mushoxada yuritishini ko’rish mumkin.

Turkistondaga Oktyabr voqealari va bolsheviklarning zo’ravonlik bilan hokimiyatni egallashi jadidlarga o’z maqsadini oxirigacha amalga oshirishlariga imkon bermadi. SHunga qaramay ular Lenin boshchiligidagi bolsheviklar hokimiyatining «Rossiya xalqlari deklaratsiyasi» (1917 y.) hujjatlarida ko’rsatilgan millatlarning taqdirini o’zi belgilashi to’g’risidagi xuquqlardan foydalanib, Turkiston muxtoriyati hukumatini e’lon qildilar. 3 oygia yashagan bu muxtor respublika tugatilishi oqibatida jadidlar ta’qibga uchradilar. Keyinchalik 1929, 1937-1938 yillarda ommaviy qirg’in qilinishiga olib keldi.

Jadidchilik harakatidagi faolliga va ma’rifiy-madaniy ishlarda millatparvarliga uchun A.Avloniy, M.Bexbudiy, CHo’lpon, So’fizoda va boshqa ko’plab jadidchilik harakati namoyondalari noxaq ravishda kamsitilib, hayotiva ijodlari o’rganilmay, mutaxassislar tomonidan fikr bildirilganda noxaq, biryoqlama baxo berildi.