O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti fiziologiya va valeologiya asoslari kafedrasi

Mitoxondriyalar barcha hayvon va odam hujayralarida bo'lib, uni birinchi marta 1898 yilda Benda tomonidan berilgan bo'lsada, Fleming (1882) va Altman (1890) boshqa nom bilan bu organellani undan ilgariroq ta'riflab berganlar. Mitoxondriyalarning shakli va razmerlari ularning funksional holatiga, osmatik bosimga, pHga qarab o'zgarib turadilar. Ularning soni hujayra tipiga va funksional holatiga bog'liq bo'lib, jigar gomogenatining 1 gramiga 8, 7'1010 mitoxondriya to'g'ri keladi. Sog' jigar hujayrasida 2500 gacha bo'lishi mumkin.

Mitoxondriyalar uzoq hayot kechirmaydilar, o'rtacha 9-10 kunga teng bo'lib, kurtak otish yo'li bilan yoki ko'ndalangiga ikkiga bo'lininish natijasida ko'payib turadilar.

Mitoxondriyalar ATF sintizida muhum rol o'ynab, energiya manbai hisoblanadi. Endoplazmatik to'r yoki retekulum elektron mikroskop yordamida 1950 yillarda kashf qilingan organella bo'lib, membranasida ribosomalar bo'lishiga qarab donador va donasiz endoplazmatik to'r farqlanadi.Donador endoplazmatik to'rning tashqi membrana qismida ribosomalar bo'ladi.

Endoplazmatik to'r hujayra ichi kanalchalar sistemasidan, vakuolalar va sisternalardan tashkil topgan. Bir qator olimlar endoplazmatik to'rning kanallar va sisternalar sistemasi hujayra qobig'i hamda perenukllar bo'shliq bilan bog'liq deb tikr yuritadilar. Granulyar endoplazmatik to'r oqsil va fermentlar, silliq endoplazmatik to'r esa asosan eg' va karbon suvlar sintezida muhim rol o'ynaydilar.

Ribosomalar. Ribosoma zich dumaloq shalda yuo'lib (Pallade donalari) endoplazmatik to'r komponentlaridan biri hisoblanadi. Ribosomalar yadro qobig'ining tashqi membranasida ham joylashadi. Ribosomalar oqsil sintezida faol qatnashadilar. Ribosomalarning bir to'dasi polisomalar deyilib, ularning tarkibida 5 -70 ta ribosomalar bo'ladi.

Ko'pgina olimlar zamonaviy dalillarga asoslanib ( A.Zufarov. va b.q.) ribosomalar yadroda yadrochada sintez bo’ladi. RNP donachaldi holatida sitoplazmaga o'tadi deb hisoblaydi. Pla.stinkasimon kompleks. 1898 yilda Kamillo Goldji orqa .. m.lya t~gunining nerv hujayralarida kashf qilib, uni GoldJln~ng to r apparati deb nomlanadi. Elektron mikroskop yo~damld~ plastinkasimon kompleks.ni chuqur o'rganilib, ular 3 xll komponentdan tashkil topganligi aniqlandi. Bularga: 1. Yassi sisternalar sistemasi silliq membranalar bilan chegaralangan. Yassi sisternalar ko 'pincha 5 - 8 ta bo'lib bir - biriga yaqin yotadilar.

2. Mayda mikropufakchalar sistemalar oxirida

joylashib, diametri 30-50 nmgacha bo'ladi.

3. Yirik vakuolalar ko'pincha yassi sistema

bog'lamalarining o'rta qismida joylashib 0, 2 - 0, 8 mkm . bo'ladilar.

Goldji kompleksi faoliyati sekresiya jarayoni bilan bog'liq bo'lib, bez hujayralarida (me'da osti bezi) zimogen . granulalarini hosil qilishda va tezlashtirishda muhim rol o'ynaydi.

Oxirgi paytlarda Goldji kompleksining glikoproteidlar sintezida, eg'lami so'rilishida ishtirok etishi ham aniqlangan.