|
Bosh miya po‘stlog‘i (cortex cerebri) miya yarimsharlarining ustidan qoplagan kulrang modda qatlami bo‘lib, juda murakkab hayotiy vazifani bajaradi. U organizmning hamma qismlari va tashqi muhitdan nerv yo‘llari va sezgi a’zolari orqali kelayotgan ta’sirotlarni qabul qiladi, ularni tahlil qilib, bir - biriga bog‘laydi (sintez). Shuning natijasida odam organizmi tashqi muhit ta’siriga moslashish xususiyatiga ega. Bosh miya po‘stlog‘ida markazlarning joylashuvi
Bosh miya markazlarining joylashuvini o‘rganish jarayonida biz organizmning o‘zida bo‘layotgan o‘zgarishlar va tashqi muhitning organizmga ta’siriga moslashuvida ro‘y beradigan nerv boshqaruvida qaysi markazlarning qanday ahamiyati borligini bilamiz.
Bosh miya po‘stlog‘i markazlarini I.P.Pavlov analizatorning miyadagi oxirgi qismi deb atagan. Analizator bu murakkab nerv mexanizmi bo‘lib, u tashqi qabul qiluvchi apparatdan boshlanib miyada tugaydi. Analizator yordamida tashqi muhitning murakkab ta’siri alohida qismlarga bo‘linadi va tahlil qilinadi. Boshqa analizatorlar bilan aloqada ma’lum ish bajariladi. Miya markazi tekis chegaraga ega bo‘lmay, «o‘zak» hamda «yoyilgan» qismlardan tashkil topadi. O‘zak retseptorning po‘stloqdagi to‘g‘ri va chuqur proektsiyasi bo‘lib, yuqori tahlil qiluvchi asosiy qism hisoblanadi. Yoyilgan elimentlar o‘zak atrofida joylashgan bo‘lib, ularda ancha sodda va elimentar tahlil sodir bo‘ladi. Markazning o‘zak qismi shikastlanganda yoyilgan elimentlar ma’lum darajada o‘zakning yo‘qolgan faoliyatini qoplab turadi. Har xil analizatorlarning yoyilgan elimentlari egallagan sohasi bir-biriga qo‘shilib ketadi. Hozirgi vaqtda miya po‘stlog‘i bir butun qabul qiluvchi yuza hisoblanadi. I.Ichki analizatorlarning po‘stloqdagi markazlari
1.Harakat analizatorining o‘zagi markaz oldi pushtasi va yarimsharning ichki yuzasidagi markaz yon bo‘lagida (lobulus paracentralis) joylashgan. Bu sohada harakat analizatori o‘zagi hujayralari po‘stloqning o‘rta qismlarida yotadi. Uning chuqur qavatlarida (5-6 qavat) katta piramida (Bets) hujayralari joylashgan. Ularni I.P.Pavlov po‘stloqni po‘stloq osti markazlari, bosh miya nervlarining o‘zaklari va orqa miyaning oldingi shoxlari bilan qo‘shuvchi oraliq neyron deb hisoblaydi. Markaz oldi pushtada odam tanasining qismlari boshi pastga, oyog‘i yuqoriga qaragan holatda joylashgan. O‘ng markaz tananing chap tomonini, chap markaz esa o‘ng tomonini boshqaradi, chunki piramida o‘tkazuv yo‘li uzunchoq va orqa miyada kesishadi. Tana mushaklari, hiqildoq va halqum mushaklari ikkala yarimsharni ta’siri ostida bo‘ladi.
2.Bosh va ko‘zni bir vaqtda qarama-qarshi tomonga harakatini ta’minlovchi analizatorning o‘zagi o‘rta peshona pushtasining orqa qismida (harakat oldi zonasi, 9 soha) joylashgan.
3.Ma’lum bir maqsad uchun qilinadigan harakatlar analizatorining o‘zagi o‘naqaylarda chap yarimsharning pastki tepa bo‘lakchasining gyrus supramarginalis sida joylashgan. Bunday murakkab harakat odam hayotida bir turdagi ishni ko‘p qaytarishi, tajriba markaz oldi pushtasi bilan chekka usti pushtasi o‘rtasida hosil bo‘ladigan vaqtincha aloqalar natijasida hosil bo‘ladi. Bu markaz shikastlanganda mushak harakati buzilmaydi, ammo odamning ma’lum bir maqsad bilan qiladigan harakati yo‘qoladi. Buni apraksiya deyiladi. Bu markaz bir tomonlama, chapaqaylarda o‘ng yarimsharda o‘naqaylarda faqat chap yarimsharda bo‘ladi.
4.Ichki a’zolar, qon tomirlarning silliq mushaklaridan ta’sir olib keluvchi analizatorning markazi harakat markazi oldida (6, 8 sohalar) joylashgan bo‘lib, markazdan qochuvchi yo‘llar po‘stloq osti vegetativ markazlariga boradi.
II.Tashqi ta’sirotlarni qabul qiluvchi analizatorlarning po‘stloqdagi markazlari.
1.Sezgi analizatorining markazi markaz orqa pushtada joylashadi. Odam tanasi qismlari xuddi harakat markazidagidek boshi pastda, oyog‘i yuqorida joylashgan. Bu sohada po‘stloqning og‘iz va qo‘l retseptorlari yaxshi taraqqiy etgani uchun po‘stloqning ularga tegishli qismlari katta bo‘ladi.
2.O‘ng va chap ustki tepa bo‘laklarida teri sezgisini bir turi, buyumlarni yopiq ko‘z bilan paypaslab bilish - stereognoziya markazi joylashgan. Bu markaz jarohatlanganda umumiy sezgi yo‘qolmagani holda yopiq ko‘z bilan predmetlarni paypaslab bilish xususiyati yo‘qoladi (astereognoziya).
3.Eshituv analizatorining o‘zagi ustki chakka pushtasi o‘rtasida joylashgan. Bu sohaning ikkala yarimsharda buzilishi butunlay karlikka olib keladi.
4.Ko‘ruv analizatorining o‘zagi ensa bo‘lagining ichki yuzasidagi sulcus calcarinus sohasida joylashgan. Bitta markazda bir ko‘zning lateral yarmi va ikkinchi ko‘zning medial yarmini to‘r pardasi proektsiyasi bo‘ladi. Shuning uchun butunlay ko‘r bo‘lib qolganda ko‘ruv analizatori ikki tomonda shikastlangan bo‘ladi. Ko‘ruv markazidan sal yuqoriroqda (17 va 18 sohalarda) ko‘rgan narsani eslab qolish sohasi joylashgan bo‘lib, u jarahatlanganda odamning ko‘rgan narsani eslab qolish xususiyati yo‘qoladi. Pona pushtasidagi 19 - sohada yangi sharoitga moslashuv bo‘lib, u shikastlanganda bu xususiyat yo‘qoladi.
5.Hidlov analizatorining o‘zagi chakka bo‘lagining pastki yuzasidagi ilmoq, qisman gippokamp sohasida joylashgan.
6.Maza bilish analizatorining o‘zagi hidlov va maza bilish sezgilari bir-biri bilan uzviy bog’liq bo‘lgani uchun hidlov markaziga yaqin joylashgan. Ammo markaz orqa pushtasining pastki qismlari jarohatlanganda ham odamning maza bilish faoliyati buziladi. Yuqorida aytib o‘tilgan po‘stloq markazlari miya po‘stlog‘ining ma’lum bir sohalarida joylashgan bo‘lib, ularga ta’sirotlar tashqi va ichki muhitdan keladi. Bu ta’sirotlar turli xil sezgi va sezgilar to‘plami sifatida qabul qilinadi va ularni I.P. Pavlov birinchi signal tizimi deb ataydi. Bu tizim hayvonlarda ham bo‘ladi. Bundan tashqari odam so‘zlash, fikrlash xususiyatiga ega bo‘lganidan keyin, unda ikkinchi signal tizimi paydo bo‘ladi. Ontogenezda odamda avval birinchi signal tizimi markazlari, so‘ngra ikkinchi signal tizimi markazlari paydo bo‘ladi. Ikkinchi signal tizimi markazlarining taraqqiyoti va takomillashuvi tashqi muhitga, turmush sharoitiga bog‘liq. Ikkinchi signal tizimi paydo bo‘lishi uchun bola boshqa odamlar bilan aloqada bo‘lishi, so‘zlashni va yozishni o‘rganishi kerak. So‘zlash jarayoni murakkab bo‘lib, uni bajarishda butun po‘stloq qatnashadi, ammo ma’lum bir sohalar asosiy bo‘ladi. Bu sohalar so‘z analizatorlarining o‘zaklari hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
