O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliyuniversiteti huzuridagi pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tarmoq (mintaqaviy) markazi

3. Dala (geografiktadqiqotishlari) bosqichi. Tadqiqotishlariningmaqsadvavazifalarinibajarishdaengasosiybosqichhisoblanadi. Bundantashqaridaladavri, buekspeditsiyaishtirokchilariningmalakaviyvatajribalidarajasini, tashkilotchiligini, turlimasalalarnimustaqilechishi, nazariybilimniamaldasinabko‘rishvatadbiqetishmumkinligini, qiyinchiliklarnibartarafetishkabimasalalarnihalqilishmumkinliginihamaniqlaydi. Dalaishi – butajribaorttirish, dalaishlaribo‘yichako‘nikmahosilqilish, nazariybilimlarniamaliyotbilanbog‘laybilish, ularniamaldatadbiqetishsohasidaqimmatlimaktabdir.

Dalaishlariniquyidagikichiktartiblargabo‘lishmumkin: 1) rekognossirovka; 2) lageruchunbazalijoytanlash; 3) ekspeditsiyaa’zolariniotryadlarga (brigada) ishturigako‘rabo‘lish; 4) dalaishlarinibajarishninguslublarinitanlashvaularnibajarishgrafiginituzish; 5) marshrutlardagiishlarnibelgilash; 6) daladato‘planganma’lumotlarniqaydqilish.

Rekognossirovkaishlari (rayonbilantanishuvmarshrutlari).Bungaquyidagidalaishlaritaalluqli: a) topografikvaboshqakartalarninghaqiqatgato‘g‘rikelishkelmasligi; b) asosiy “kalitliqism” larni, vaziyatlijoylarinibelgilash; v) otryadlarorasidaqo‘llaniladiganterminlarnikelishibolishzarur, tokimateriallarniqaytaishlagandaqiyinchiliktug‘dirmasin; g) ishningdasturinituzishvaaniqlikkiritishmaqsadgamuvofiqholdamahalliykeksakishilardansavol-javobusulibilanma’lumotto‘plash; d) ko‘pginaholatlarda, tadqiqotishlariolibborilayotganjoylardasezilarlio‘zgarishlarnikuzatishmumkin: yangiyo‘l, qishloq, suvombor, yangiekinmaydonlari, kanallar, bog‘larvaboshqalarqurilganbo‘ladi. Anashularniotryadboshliqlarihisobgaolibkartagatushirishlozimekanliginie’tiborgaolish; e) “Kalitliqism” larniajratishkattaahamiyatgaega. Bumaqsadlaruchun, agartadqiqothududijudakattamaydonlarniegallaganbo‘lsa, rekognossirovkauchunsamolyotlar, ayniqsavertolyotlardanfoydalanishqo‘lkeladi. Unchakattabo‘lmaganmaydonlaruchunavtomobil, otlaryokipiyodaaylanishmumkin. Bupaytdaekspeditsiyaa’zolarilageruchunbazalivavaqtinchalikturarjoytanlaydi. Joytanlagandaaholipunktigayaqinligi, ishchimarshrutlarga, transportyo‘llariga, suvmanbalarigavah.k. yaqinligigae’tiborberiladi; yo) dalaishlariniboshlashdanavvalkompleksvakomponentlargatavsifberilgandaishlatiladiganatamavatayanchtushunchalarmasalasikelishibolinadi. Bundabaynalminal (hammagama’lumbo‘lgan) ibora, tushuncha, atamalarqo‘llanilganima’qul. SHubilanbirgadalamateriallarinito‘plashdayagonatartibdao‘rnatilgani (hisoblashkartochkalari, blankalar, probavanamunalarolish, fatsiyavaurochishalarnikartadabelgilashningmaxsus “kod” laridanfoydalanishvah.k.) yaxshinatijaberadi; j) rekognossirovkapaytidaqadimdanyashabkelayotganaholi, o‘lkashunosvaovchilarbmlansuhbatqilishningahamiyatikattadir. Suhbatchog‘idaishdasturigako‘pginanoma’lumbo‘lganmasalalarkiritilishimumkin. Jumladan, suvrejimi, qadimgikatastrofikhodisalar (o‘rmonyong‘inlari, suvtoshqinlari, chang-to‘zonlibo‘ronlar, eskilariyo‘qolibketayotgan, yangituripaydobo‘layotgano‘simlikvahayvonotolami, surilma, ko‘chki, zilzilato‘g‘risidavah.k.) qimmatlima’lumotlarto‘plashmumkin. To‘planganma’lumotlarqanchalikhaqiqatgayaqinliginibilishuchunbirnechakishilardanso‘rab-surishtirishzarur.

Avvaleslatibo‘tganimizdek, lageruchunbazalijoytanlashbirnechaomillargabog‘liq. Aytilganlardantashqarilagerbilanishjoyiningmasofasigacha, ekspeditsiyaningishmuddatiga, tekshirilayotganhududningkatta-kichikligiga, tadqiqotishlariningmaqsadvavazifalarigahamdatransportvositalaribilanta’minlanganlikdarajasigabog‘liq.

Odatdadalagachiqishdanavval, ba’zandalaningo‘zidaotryada’zolariningmalakasi, ishtajribasiga, mutaxassisligiga (geolog, biolog) marshrutningmurakkabligigabog‘liqholdabajarilishikerakbo‘lganishyanaqaytadantaqsimlanibchiqiladi. Dalagakelgandanso‘ngmuayyanvaziyatgaqarabdaladafaktikmateriallarto‘plashuslublari, ishhajmivagrafigiqaytako‘ribchiqiladi.

Dastlabkikunlardayangiishchilargae’tiborberishlozim. Tajribalia’zolar, otryadrahbarlariyangiishchilargadaliliymateriallarto‘plashdavaaxborotyig‘ishdaqandaybelgilargaasoslanibishtutishi, “kalitlinuqta” nitopishi, kundalikniyozish, blankavakartochkalarnito‘ldirishni, namunalaryig‘ishivaolinishininazoratqilibo‘rgatishlozim.

Sistemaliravishdamalakasioshibborgantalabalarmaqsadiniyaxshivaaniqtushunsa, mohiyatinianglasa, bundayishlarni (dalaishlarini) qiziqibbajaradilar.