179
Uning о
ʻ
gay onasi,
Juda yomon, tez.
Dunyo xalqlari ertaklarida keng tarqalgan an‘anaviy epik motivlardan biri bо
ʻ
lgan о
ʻ
gaylik
motivi jahon xalqlari ertaklarida ham uchraydi. Jumladan, ―Zumrad va Qimmat‖, ―Zolushka‖,
―Sindrella‖ singari jahon xalqlari ertaklari syujeti bevosita shu motiv negizida о
ʻ
zaro mushta-
raklik kasb etadi. Ularda, asosan, о
ʻ
gay ona zulmidan ezilgan kambag‗al, о
ʻ
ksik qizning boshidan
kechirganlari yoritiladi. Chо
ʻ
lpon esa bosqinchilar tomonidan zulm va zо
ʻ
ravonlikning kuchay-
ganini aytish
uchun bu motivdan о
ʻ
rinli foydalana olgan.
Chiroqlar ham jin kо
ʻ
zidek yiltillab,
Xira qarab, mung‗ayib
Kо
ʻ
rindilar kilkillab...
Bu misralarda xalqning jin va uning chiroqda yashashi haqidagi afsona va ertaklariga
aloqador motiv
163
stilizatsiyasi namoyondir.
Chо
ʻ
lpon о
ʻ
zining ―Mahmudxо
ʻ
ja Behbudiy xotirasi‖ nomli marsiyasida bu buyuk ma‘rifat-
parvarning yashirincha о
ʻ
ldirilib, pinhona kо
ʻ
mib yuborilganiga ishora qilish uchun ―Belgisiz
qabringni qora tunlarda amalimning shamin yoqib izladim‖, ―Qо
ʻ
lindagi tutam-tutam gulini
qabring topib, sochmoq uchun tirishdi‖, ―Qabring topib, kо
ʻ
z yoshimni tо
ʻ
kmakka
hamda ach-
chiq hiddatim-la ul erda Oq kallalik qora devni sо
ʻ
kmakka‖, ―Aziz otam, qо
ʻ
limdagi gullarning
motam guli ekanini bilmaysen‖, ―Shodlik guli kо
ʻ
pdan beri sо
ʻ
lganin er ostida pok ruhing-la
sezmaysen‖ misralarini keltirgan. Bu misralardagi qabr,
belgisiz qabr, qabrga gul qо
ʻ
yish yoki
sochish, sham yoqish, kо
ʻ
z yosh tо
ʻ
kish, motam guli, er osti, ruh, pok ruh, qora devsо
ʻ
z va birik-
malari bevosita motam marosimi folklori bilan bog‗liq tushunchalar bо
ʻ
lib, aytish mumkinki,
yaqin tushunchalarning bunday uyushiq holda qо
ʻ
llanishi marsiyada tanosib san‘atini vujudga
keltira olgan.
Xullas, Chо
ʻ
lpon ijodida о
ʻ
zbek motam marosimi folkloridagi yо
ʻ
qlov janri shakli va ohan-
gida
yaratilgan bir necha yо
ʻ
qlovlar borki, ular shoir ijodiga xos janr stilizatsiyasi bilan bog‗liq
muammolarni oydinlashtirishda muhim manba bо
ʻ
la oladi. Shoir о
ʻ
lim tufayli yо
ʻ
qotish va
ayriliq mazmunidagi bunday she‘rlari bilan о
ʻ
zbek she‘riyatida marsiya janrini yanada boyitishga
muvaffaq bо
ʻ
la oldi.
Shoirning ayrim misralarida bir qarashda folklorizm yо
ʻ
qqa о
ʻ
xshaydi. Lekin sinchkovlik
bilan
yondashilsa, unda folklorizm borligi ayonlashadi. Jumladan, Chо
ʻ
lponning quyidagi
misralarida
etnografik folklorizm
mavjudligi kо
ʻ
zga tashlanadi. Masalan,
Amalimning yulduzikim kо
ʻ
z tekdi.
Qora, jirkanch, о
ʻ
lim koni – erlarga.
Savol berdim: ―Yо
ʻ
qotganim qayda?‖ – deb
О
ʻ
zimni ham yutmoq bо
ʻ
lgan erlarga.
―Kо
ʻ
z tekmoq‖ga xalq ishonch bilan qaraydigan holatlardan biridir.
Tumorchalar
xamoyillar taqingan,
Dalalarda lola bargi yopingan,
Tog‗-toshlarda о
ʻ
yin qilgan,
Chopingan
Gо
ʻ
zal qizlar, yosh kelinlar qaerda?
Xalq ishonchi bо
ʻ
yicha, tumor – asrovchi vosita.
Shoir nima qilinsa-da, yurtni bosqin-
chilardan asrab qolish tarafdori.
163
Жўраев М., Шомусаров Ш. Ўзбек мифологияси ва араб фольклори. – Т.: Фан, 2001. – 136 б.
180
Keldi qarg‗a, ochdi og‗zin qichqirib g‗og‗oladi,
Kо
ʻ
zlarini о
ʻ
ynatib kimdir birovni izladi.
Men yaqin bordim ―Yо
ʻ
qmi suyuklikdan
Do'stlaringiz bilan baham: