O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

 
 
“REALIYA” TUSHUNCHASI VA UNING TILSHUNOSLIKDA O
ʻ
RGANILISHI 
 
Z. Kasimova, 
O
ʻ
ZMU doktoranti. 
Realiyalarda til va madaniyat o
ʻ
rtasidagi bog
ʻ
liqlik yanada yaqqol ko
ʻ
zga tashlanadi: jami-
yatning moddiy va ma‘naviy hayotida yangi realiyalarning paydo bo
ʻ
lishi tilda shunga mos 
so
ʻ
zlarning paydo bo
ʻ
lishiga olib keladi. Realiyalarni ajratib turuvchi xususiyati ularning pred-
met-narsa ma‘nosiga ega bo
ʻ
lganligidandir.
O
ʻ
z xususiyati va vazifalariga binoan realiyalar atamalarga va atoqli otlarga yaqin. Madaniy 
birliklarni tadqiq etuvchilarning ta‘kidlariga qaraganda, atamalar va realiyalar orasidagi chegara 
juda shartli va juda o
ʻ
zgaruvchandir. Bir qator holatlarda til realiyalarini atamalardan ajratish 
mushkul bo
ʻ
lib qoladi. Lekin shunday belgilar borki, ular yordamida realiyalarni atamalardan 
ajratib olish mumkin. Аtamalarning ishlatilish ko
ʻ
lami – ilmiy adabiyot. Realiyalar esa ko
ʻ
proq 
badiiy adabiyotda ishlatilib, u yerda ular nafaqat stilistik maqsadlarda, balki milliy, mahalliy va 
tarixiy kolorit tug
ʻ
dirish uchun xizmat qiladi. Аtamalar ko
ʻ
p jihatdan u yoki bu tushuncha va 
narsalarni atash uchun sun‘iy yaratiladi, shuning uchun ham ba‘zan yunoncha va lotincha mor-
femalar ishlatiladi. Realiyalar esa tabiiy yo
ʻ
l bilan, ya‘ni xalq ijodi orqali ro
ʻ
yobga chiqadi. Аta-
malar biror predmet-narsalarning nomi sifatida shu predmet-narsalarning tarqalishi hisobiga tar-
qaladi, o
ʻ
sha millatning boyligi sifatida e‘tirof etiladi. 
55
O‗zbek tilining izohli lug‗ati, uchinchi jild, T.: ―O‗zbekiston milliy ensiklopediyasi‖ Davlat ilmiy nashriyoti, 2007, B.136. 

---

87 
Realiya badiiy adabiyot va ommaviy axborot vositalari tiliga xos bo
ʻ
lib, ma‘lum bir xalq 
madaniyati bilan chambarchas bog
ʻ
langan, aynan shu xalq tili uchun umumiste‘mol qilinadigan 
va boshqa xalqqa yot bo
ʻ
lgan xarakterga egadir. Аtamalar esa milliy bo
ʻ
yoqdorlikka ega bo
ʻ
l-
magan, asosan ilm-fan sohasiga tegishli bo
ʻ
lib, faqatgina bir predmet yoki voqelikni nomlash 
uchun sun‘iy yaratiladi va shu orqali keng ishlatiladi. 
Tadqiqotchilardan G.D.Tomaxinning fikriga ko
ʻ
ra, ―na lingvistikada, na uslubiyatda va na 
tarjimashunoslikda realiyalar tushunchasining yetarli darajada aniq tavsifi yo
ʻ
q va ushbu 
realiyalarni anglatuvchi til birliklarining o
ʻ
ziga xos xususiyatlari umuman o
ʻ
rganilmagan‖
56
. 
―Realiya‖ so
ʻ
zi – (lotin tilida sredniy rod, ko
ʻ
plikda) sifatdan (realis, -e, mn. realia) rus tilida 
―moddiy‖, ―mavjud‖likka (jen. roddagi otga) aylangan.
Tilshunoslar ―realiyalar‖ haqida faqatgina o
ʻ
tgan asrning 50-yillariga kelib milliy o
ʻ
ziga 
xoslikning aniq, sezilarli elementi, kolorit ko
ʻ
rsatkichlari sifatida so
ʻ
z yurita boshladilar. O
ʻ
sha 
davr lingvistik lug
ʻ
atlarda realiyalarning aniq tavsifi yo
ʻ
qligining sababi bo
ʻ
lsa kerak, deya xu-
losa chiqarish mumkin. 
O.S.Аxmanovaning ―Словарь лингвистических терминов‖ kitobida ―realiyalar‖ga quyi-
dagicha tavsif beriladi: 
Realiyalar (lot. realia)
1. Klassik grammatikada mazkur tilda ularni namoyon etish nuqtayi nazaridan kelib chiqib, 
tashqi lingvistika fani o
ʻ
rganuvchi mazkur mamlakatning davlat tuzumi, ana shu xalqning tarixi, 
madaniyati va aynan shu tilda so
ʻ
zlashuvchilarning til va aloqalari hamda boshqa turli xil 
omillar. 
2. Mavjud madaniyat predmetlari
57
. 
Shuningdek, turli tadqiqotchilar boshqa til leksikasidagi ushbu guruhni turlicha tavsiflay-
dilar. Ko
ʻ
pincha adabiyotlarda ―ekvivalentsiz leksika‖ va ―ekzotik leksika‖ yoki ―ekzotizmlar‖ 
kabi iboralar va ular bilan bir qatorda shu yoki shunga yaqin ma‘noga ega bo
ʻ
lgan ―varva-
rizmlar‖, ―lokalizm‖, ―lakunalar‖ uchrab turadi. Ushbu tushunchalarni muayyan milliy, tarixiy, 
mahalliy, maishiy, ma‘naviy o
ʻ
zgachalik, tarjima tilida mos so
ʻ
zlar (ekvivalenti)ning yo
ʻ
qligi bir-
lashtirib turadi.
Realiyalar haqida so
ʻ
z yuritgan ko
ʻ
pgina mualliflar taxminiy, to
ʻ
liq bo
ʻ
lmagan, ularning u 
yoki bu jihatini ko
ʻ
rsatib beruvchi ta‘rifini keltiradilar. Masalan, L.N.Sobolevning fikriga ko
ʻ
ra, 
turmushda ekvivalentlarga ega bo
ʻ
lmagan maishiy va o
ʻ
ziga xos milliy so
ʻ
zlar va iboralar, 
shuningdek, boshqa tillarda mavjud bo
ʻ
lmagan milliy turmush tarzidagi so
ʻ
zlar ―realiya termini‖ 
sifatida keltirilgan, chunki ushbu predmet va hodisalar boshqa mamlakatlarda mavjud emas‖
58
.
V.Rossels esa realiyalarda ―asar tarjima qilinayotgan tilga ega xalqning turmush tarzida 
qo
ʻ
llanilmaydigan tushunchalar, predmetlar, hodisalarni anglatuvchi xorijiy so
ʻ
zlar‖ni ko
ʻ
radi. 
А.V.Fedorov ularni hech bir nom bilan atamay, ―ijtimoiy hayot va moddiy turmush tarzi rea-
liyalarini anglatuvchi‖
59
, ya‘ni ―faqatgina mahalliy hodisani ifodalovchi va boshqa xalqlarning 
turmushida va tushunchasida tengi yo
ʻ
q bo
ʻ
lgan‖
60
so
ʻ
zlar haqida yozadi. 
G.D.Tomaxin esa, quyidagicha ta‘rif keltiradi: ―Realiyalar bu faqat muayyan millat va 
xalqlarga tegishli bo
ʻ
lgan moddiy madaniyat predmetlari, tarixiy dalillar, davlat institutlari, 
milliy va xalq og
ʻ
zaki ijodiyoti qahramonlari, afsonaviy mavjudotlar va h.k. nomidir‖
61
. Yuqo-
rida bayon etilganlardan realiyalar so
ʻ
zlashuvning alohida toifasi ekanligi aniq namoyon bo
ʻ
lib 
turibdi.
56
Томахин Г.Д. Теория перевода. – М., 1988. С.10. 
57
Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М., 1969. С.381. 
58
Соболев Л.Н. Пособие по переводу с русского языка на французский. – М., 1952. С.281. 
59
Федоров А.В. Основы общей теории перевода. – М., 1968. С.175. 
60
Федоров А.В. Основы общей теории перевода. – М., 1968. С.160.
61
Томахин Г.Д. Теория перевода. – М., 1988. С.5. 

---

88 
Realiyalar – bu bir xalq hayotiga (turmush tarzi, madaniyati, ijtimoiy va tarixiy rivoj-
lanishiga) xos va boshqa xalq uchun begona bo
ʻ
lgan obyektlarni anglatuvchi, milliy va tarixiy 
koloritni yetkazib beruvchi va odatda boshqa tillarda aniq to
ʻ
g
ʻ
ri keladigan so
ʻ
zlar(ekvivalent-
lar)ga ega bo
ʻ
lmagan so
ʻ
z va so
ʻ
z birikmalaridir.
―Realiya‖ tushunchasining ma‘nosini aniqroq belgilab olish uchun birinchi navbatda bizga 
tanish bo
ʻ
lib qolgan, ularni anglatuvchi tushunchalardan, shuningdek, kerak bo
ʻ
lmagan sino-
nimlar sifatida ularni umuman tushirib qoldirgan holda saralab olishimiz kerak. Аna shunda bir 
nechta qolgan tushunchalarning ma‘nosini aniqlab olgan holda ―realiyalar‖ning semantik doira-
sini ham aniqlab olishimizga imkon tug
ʻ
iladi.
O.S.Аxmanovaning fikriga ko
ʻ
ra ―lokalizm‖ (mahalliy tilda, provinsializm (qoloqlik)) ―bi-
ron bir viloyat, yoki biron-bir shahar bilan cheklangan holda qo
ʻ
llaniluvchi va mazkur tilning 
adabiyot namunalariga ma‘lum bo
ʻ
lmagan so
ʻ
z yoki iboralardir‖
62
. 
S.Vlaxov hamda S.Florinlarning fikricha esa ―Ushbu termindan realiya sinonimi sifatida 
foydalanish, bir tomondan uning leksik birlik sifatidagi ma‘nosini o
ʻ
zgartirib yuboradi, ikkinchi 
tomondan esa, agar lokalizm, ekzotizm so
ʻ
zi bilan bir qatorda turadi deb faraz qiladigan bo
ʻ
lsak, 
tushunchaning haqiqiy mazmuni haqidagi tasavvurni keskin qisqartirib yuboradi; faqat uni milliy 
yoki tarixiy koloritga ega bo
ʻ
lmagan ―mahalliy predmetlar‖ni anglatuvchi unchalik ahamiyatga 
ega bo
ʻ
lmagan ―realiyalar‖ qatoriga kiritish mumkin‖
63
. 
I.I.Revzin va V.Yu.Rozentsveyg, А.Malblan matnidan parcha keltirgan holda, u tomonidan 
qo
ʻ
llanilgan bo
ʻ
shliq (lakuna) tushunchasi ―bir xalq madaniyati uchun odatiy bo
ʻ
lgan vaziyatlar, 
boshqa ikkinchi xalq madaniyatida kuzatilmasligi mumkinligini‖ ta‘kidlaydilar.
Аmmo lakuna har doim ham realiya sinonimi bo
ʻ
la olmaydi, chunki S.Vlaxov va S.Florin-
ning fikriga ko
ʻ
ra ushbu tushunchani keskin qisqartirib yuboradi 
64
. 
Varvarizmlar (yunoncha barbarismos). Ko
ʻ
pincha grammatik o
ʻ
zlashtirish murakkabligi tu-
fayli o
ʻ
zlashtirilayotgan til tomonidan oxirigacha o
ʻ
zlashmagan xorijiy so
ʻ
z yoki ibora. Odatda, 
varvarizmlardan xorij urf-odatlari, turmush tarzi, qiziqishlarini tavsiflashda mahalliy koloritni 
yaratishda foydalaniladi
65
. Biroq, varvarizmlardan farqli ravishda realiyalar 1) boshqa tildan o
ʻ
z-
lashtirilmagan qadimiy so
ʻ
z bo
ʻ
lishi mumkin; 2) tarkibi jihatidan tilga begona bo
ʻ
lishi shart emas. 
Shunday tarzda, realiyalar varvarizm bo
ʻ
lishi mumkin va aksincha bo
ʻ
lmasligi ham mumkin. 
Ekvivalentsiz leksika. Ushbu termin ko
ʻ
pgina mualliflar (G.D.Tomaxin, Ye.M.Vereshagin, 
G.V.Chernov) asarlarida uchraydi, biroq ular bunga turlicha, realiyalardan ko
ʻ
ra kengroq, uning 
sinonimi sifatida, o
ʻ
zga madaniyat va o
ʻ
zga tilda mavjud bo
ʻ
lmagan so
ʻ
z sifatida, bir nechtasi esa 
– ―sovet davriga xos‖ bo
ʻ
lgan so
ʻ
zlar sifatida, ba‘zilari esa oddiygina qilib, boshqa tilga tarjima 
qilinmaydigan so
ʻ
zlar deb ta‘riflaydilar. 
Biroq, realiyalarni ekvivalentsiz so
ʻ
zdan farqlovchi bir jihati mavjudki, bunda uni umum-
lashtirgan holda ―ibora barcha yoki ko
ʻ
pchilik tillarga nisbatan realiya bo
ʻ
lishi mumkin, ekvi-
valentsiz ibora esa – ko
ʻ
proq mazkur til juftligi doirasida bo
ʻ
ladi, ya‘ni odatda, mazkur til reali-
yalari ro
ʻ
yxati u yoki bu darajada doimiy bo
ʻ
ladi, shu vaqtning o
ʻ
zida ekvivalentsiz leksika lug
ʻ
ati 
esa tilning turli juftligi uchun farqli bo
ʻ
linishi mumkin‖
66
. 
Mana shu bir-biriga yaqin ikki toifa taqqoslangach, biz realiya deb atayotgan o
ʻ
ziga xos 
toifadagi so
ʻ
zlar haqida u yoki bu darajada aniq fikrga kelsak bo
ʻ
ladi. Realiyalar ma‘lum ma-
daniyatda mavjud bo
ʻ
lgan va shu madaniyatning ajralmas qismiga aylangan tushunchalar, ya‘ni 
62
Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.
;
1969. С.222. 
63
Влахов С., Флорин С. Непереводимое в переводе. – М. 1980. С.37. 
64
Влахов С., Флорин С. Непереводимое в переводе. – М. 1980. С.37. 
65
Розенталь Д.Э., Теленкова М.А. Словарь-справочник лингвистических терминов: пособие для учителя. – М., 1985. 
С.45. 
66
Влахов С., Флорин С. Непереводимое в переводе. – М. 1980. С.43. 

---

89 
to
ʻ
liq milliy-madaniy xususiyat kasb etgan so
ʻ
z yoki so
ʻ
z birikmalari bo
ʻ
lib, boshqa madaniyatda 
til birligi sifatida voqelanmaydigan yoki mavjud bo
ʻ
lmaydigan birliklardir.