O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

 
 
DAVLAT VA DAVLAT TILI AJRALMASDIR 
Z.Tohirov,
 O
ʻ
zMU dotsenti, f.f.n. 
 
―Moziyga qaytib ish ko
ʻ
rmoq xayrlidir‖, deganlaridek buyuk adib Abdulla Qodiriy, men 
ham so
ʻ
zimni moziydan boshlamoqchiman. Turkiy xalqlar bugungi kunda 26 davlat hududida va 
jahonning turli mamlakatlarida istiqomat qilmoqdalar. Tarixan bu xalqlar, elatlarning tillari umu-
miy bo
ʻ
lgan. Buni Dulbarjin yodgorliklari, Mahmud Koshg
ʻ
ariyning ―Devonu lug
ʻ
otit turk‖, 
Yusuf Hos Hojibning ―Qutadg
ʻ
u bilig‖, Sohibqiron Amir Temurning tuzuklari, Nizomiddin Amir 
Alisher Navoiyning asarlari, xususan, ―Muhokamat ul – lug
ʻ
atayn‖ kabi nodir asarlar, manbalar 
asoslab turibdi. 
XII-XIV asrlarda turkiy til davlat tili sifatida Misr, Suriya kabi arab mamlakatlarida katta 
maqomga ega bo
ʻ
lganligi tarixdan ma‘lum. Turkiy til shu til egalari keng tarqalgan hudud-
lardagina emas, balki bir qator arab mamlakatlarida ham keng tarqalgan. Masalan, abbosiylar 
(1169-1250), mamluklar (1250-1517) sulolari davriga to
ʻ
g
ʻ
ri keladi. Ana shu davrlarda turkiy 
tilning ajralmas qismi bo
ʻ
lgan, hozirda o
ʻ
zbek tili deb atalmish tilning ahamiyati shubhasizdir. 
Bugunga kelib, o
ʻ
zbek tili turkiy tillar orasida eng takomillashgan, me‘yorlashgan, grammatik 
jihatdan yuksak darajada sayqallashgan tildir.
Bu tilning so
ʻ
z boyligi, so
ʻ
zlar ma‘nosidagi nafosat,jozibadorlik, nozikliklar XV asrda 
Alisher Navoiy hazratlari tomonidan mahorat bilan ochib berildi. Ul zot turkiy o
ʻ
zbek tilini, 
ta‘bir joiz bo
ʻ
lsa, ―razolat botqog
ʻ
idan she‘riyat osmoniga‖ olib chiqa bilganlar.
Turk nazmida chu tortib men alam
Ayladim ul mamlakatni yakqalam. 
Olibmen taxtu farmonimg
ʻ
a oson, 
Cherik chekmay Xitodin to Xuroson. 
Alisher Navoiyning ―Tilga ixtiyorsiz – elga e‘tiborsiz‖ degan hikmatli so
ʻ
zlari bugungi 
kunda aforizmga aylanib ketgan. Albatta, turkiy o
ʻ
zbek tili Zahiriddin Muhammad Bobur va 
45
Виноградов В. В. Основные проблемы изучения образования и развития древнерусского литературного языка. – М., 
1998. 

---

73 
boshqa mumtoz ijodchilar tomonidan sayqallanadi va xalqimiz nutqiga yanada yaqinlashadi. 
Lekin, afsuski, XIX asr 60-yillarida Turkistonning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi, un-
dan keyin XX asrning ikkinchi 10 yilligidagi oktyabr davlat to
ʻ
ntarishi bizning xalqimiz tarixida 
salbiy oqibatlarga olib keldi. Dinimiz, madaniyatimiz, ma‘naviyatimiz, ayniqsa, tilimiz, qattiq 
zarbaga uchradi.
Mutelikdan qutilish uchun 1985-yillardan xalqimiz tarixida yangi uyg
ʻ
onish davri boshlandi, 
desak mubolag
ʻ
a bo
ʻ
lmaydi. To
ʻ
g
ʻ
ri, avvalari ham ozodlik uchun urinishlar bo
ʻ
lgan, 20-30 
yillarda. Ammo, istibdod ustunlik qilgan.
1989-yil 21-oktyabrda ―Davlat tili to
ʻ
g
ʻ
risida‖gi qonunning qabul qilinishi xalqimiz hayotida 
olamshumul ahamiyatga molik bo
ʻ
ldi. Tilimizga Davlat tili maqomining berilishi nur ustiga a‘lo 
nur bo
ʻ
ldi. Xalqimiz nima uchun til mustaqilligi uchun kurashdi? Nima uchun uning Davlat tili 
bo
ʻ
lishligini talab qildi? Vaholanki, yurtimizda sho
ʻ
rolar hukmronligi vaqtida ona tilimizning 
ijtimoiy hayotda qo
ʻ
llanish doirasi juda cheklanib qolgan edi.
Davlat tiliga O
ʻ
zME da shunday ta‘rif beriladi: ―Muayyan mamlakatda qonun chiqarish, ij-
roiya va sud hokimiyatlarida ish yuritish uchun rasmiy belgilangan til‖.
Mazkur qonun o
ʻ
zbek xalqining milliy ongining rivojlanishida, mamlakatning mustaqillikka 
erishishida, madaniy merosning tiklanishida muhim ahamiyat kasb etdi. Lekin, yurtimizda yuz 
berayotgan jarayonlar, lotin alifbosiga asoslangan yozuvga o
ʻ
tish vazifasi til bilan bog
ʻ
liq islo-
hotga zarur o
ʻ
zgarishlar qilishni, xususan, qonunga o
ʻ
zgartishlar kiritishni taqozo etadi. Respub-
likamiz hali sobiq ittifoq tarkibida ekanligida qabul qilingan qonun matni yangi tahrirdan chi-
qarildi. Shunday qilib, 1995-yil 22-dekabrda O
ʻ
zbekiston Respublikasining ―Davlat tili to
ʻ
g
ʻ
ri-
sida‖gi qonunining tahrirdagi matni qabul qilindi. O
ʻ
zbek tilining yurtimiz hududida davlat tili 
sifatida amal qilishining huquqiy asoslari qat‘iy belgilab qo
ʻ
yildi.
Davlat tilini o
ʻ
rganish barcha boshqa millat vakillari (umuman, tilni o
ʻ
rganuvchilar) uchun 
pulsiz amalga oshiriladi (4-modda). O
ʻ
zbekistonda yashovchi boshqa millat va elatlarning tillari 
hurmatda bo
ʻ
lishi ta‘minlanadi. 
Davlat tili rasmiy amal qiladigan doiralarda o
ʻ
zbek adabiy nutqining ilmiy qoida va me‘-
yorlariga amal qilinishi belgilab qo
ʻ
yiladi (7-modda). 
Mahalliy hokimiyat va boshqaruv idoralarining hujjatlari respublika Davlat tilida qabul qili-
nadi va e‘lon qilinadi (8-modda). 
O
ʻ
zbekiston Respublikasida yashovchi shaxslar o
ʻ
z millatidan qat‘i nazar o
ʻ
z ismini, ota 
ismi, familiyasini milliy-tarixiy an‘analarga muvofiq yozish huquqiga egadirlar (15-modda). 
Qonunda yana shu hol qayd etilganki, mamlakatdagi har bir millat va elatning erkin rivoj-
lanishi demokratik va baynalmilal tamoyillar asosida boradi.
Tilshunos sifatida alohida aytishni istardim: ―Davlat tili to
ʻ
g
ʻ
risida‖gi qonun o
ʻ
zbek tilshu-
nosligining rivojida muhim omil bo
ʻ
ldi. Sobiq tuzum vaqtida rus tilshunosligiga tayangan holda 
(bunda qaysidir darajada majburlik ham yo
ʻ
q emasdi) rivojlangan tilshunosligimiz tasviriy tilshu-
noslik edi. Rus tiliga xos qonun-qoidalar tadbiq etilardi. Masalan, alifbo shunday bo
ʻ
lgan. Bu-
gunga kelib tilshunosligimiz o
ʻ
z ona tilimiz ichki qonuniyatlariga asoslangan xolda tahliliy til-
shunoslik sifatida takomillashmoqda. 
Shuni alohida ta‘kidlash o
ʻ
rinliki, mamlakatimizda millatlararo yuritilayotgan oqilona siyo-
sat tufayli ta‘lim-tarbiya ishlari o
ʻ
zbek tilidan tashqari tojik, qozoq, qirg
ʻ
iz, turkman, rus tillarida 
ham amalga oshirilmoqda. Milliy markazlar erkin-u emin faoliyat ko
ʻ
rsatishlari uchun yetarli im-
koniyat berilgan va sharoit yaratilgan. 
Ma‘lumki, ―Davlat tili to
ʻ
g
ʻ
risida‖gi qonunga binoan o
ʻ
tgan vaqt mobaynida o
ʻ
z tilimiz, o
ʻ
z 
uyimizda mustahkam huquqiy asosga, Davlat tili maqomidek yuksak darajaga ega bo
ʻ
ldi. En-
dilikda ona tilimiz davlat, hokimiyat idoralarida, xullas, xalq hayotining barcha sohalarida ilm-

---

74 
fan bo
ʻ
ladimi, ta‘lim-tarbiya bo
ʻ
ladimi, tibbiyot, madaniyat, san‘at, sport, qurolliy kuchlar, siyo-
sat sohalarida bo
ʻ
ladimi, faol qo
ʻ
llanilmoqda. 
―Davlat tili to
ʻ
g
ʻ
risida‖gi qonun qabul qilinganiga 30 yil to
ʻ
lishi munosabati bilan Prezi-
dentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyevning til bayramini keng nishonlash to
ʻ
g
ʻ
risidagi 
qarorlari ayni paytida qabul qilindi. Qarorga asosan ommaviy-ma‘rifiy chora-tadbirlar dasturi 
tasdiqlandi. Unga ko
ʻ
ra, O
ʻ
zbekiston hamda Qoraqalpog
ʻ
istondagi barcha shahar, tumanlarda, 
xususan, Toshkent shahrida bayram tantanalari tashkil qilindi. Umumta‘lim maktablarida tilga 
bag
ʻ
ishlangan insholar tanlovi o
ʻ
tkazildi, o
ʻ
zbek adabiy tilining asoschisi Nizomiddin Amir 
Alisher Navoiyning Milliy bog
ʻ
dagi va yurtimizning boshqa viloyatlaridagi haykallari poyiga 
gulchambarlar qo
ʻ
yildi, boshqa bir qator madaniy-ma‘rifiy tadbirlar o
ʻ
tkazildi va o
ʻ
tkazilmoqda.
―O
ʻ
zbek tili taraqqiyoti va xalqaro hamkorlik masalalari‖ mavzuida xalqaro ilmiy-amaliy 
konferensiya, ―O
ʻ
zbek tilshunosligining dolzarb masalalari‖ mavzusida respublika konferensiya-
lari o
ʻ
tkazildi va muntazam o
ʻ
tkazib borish nazarda tutildi.
O
ʻ
ylaymanki, avvalo, Prezidentimizning Davlat tiliga bo
ʻ
lgan yuksak e‘tibori va ular qaro-
rida belgilab berilgan tadbirlar respublikamiz jamoatchiligining, umuman, butun xalqimizning 
o
ʻ
z ona tiliga bo
ʻ
lgan faxrlanish tuyg
ʻ
usini yanada oshirdi, o
ʻ
zbek tilshunosligining rivojlanishini 
yangi bosqichga ko
ʻ
tarishga ilm ahlini ruhlantirdi, tilimizning maqomini mustahkamladi.
So
ʻ
zimning yakunida yana shuni ta‘kidlashni istardimki, Ona tilimizning Davlat tili maqo-
miga to
ʻ
liq erishishi quyidagi nazariy asoslarga bog
ʻ
liq. Birinchidan, funksiyaviy uslubiyatga; 
ikkinchidan, terminshunoslikka; uchinchidan, adabiy tahrirga. 
Nazariy asoslardan tashqari Davlat tili ma‘muriy asoslarga ham ega bo
ʻ
lish kerak. Shunday 
asos bo
ʻ
lib, har bir tashkilot, muassasa, korxona kafe, do
ʻ
kon, bozor va fermer xo
ʻ
jaliklari va 
boshqalarning rahbarlari, ya‘ni shu dargohlarning birinchi shaxslari zimmasiga o
ʻ
zdari tasarru-
fidagi, yuqorida nomlari qayd etilgan obyektlarda ona tilimizning Davlat tili maqomiga to
ʻ
liq 
erishuvida faqat mas‘uliyatnigina emas, balki javobgarlikni ham yuklash shart.
Vazirlar mahkamasi, viloyat, tuman hokimyatlari o
ʻ
z vakolatlari doirasida bu masalaning to
ʻ-
liq hamda mukammal amalga oshirilishi ustidan qatiy nazorat olib borishlari shart.