O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti jizzax filiali

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
JIZZAX FILIALI
‘’AMALIY MATEMATIKA’’ FAKULTETI ‘’BIOTEXNOLOGIYA ‘’ KAFEDRASI
GENETIKA VA GENIMUKA ASOSLARI
FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: TOPINAMBUR (HELIANTHUS TUBEROSUS) O’SIMLIGINING DORIVORLIGI VA GENETIK TAHLILINI O’RGANISH

Bajardi: 2- kurs 150-20- guruh talabasi Hamroyeva Firangiz

Ilmiy rahbar: Mamatqulova I.E
Topshirgan sana:
Himoya qilgan sana
Baho:

MUNDAREJA:
Kirish………………………………………………………………………….
Mavzuning dolzarbligi………………………………………………………..
Maqsadi va vazifalari…………………………………………………………
Topinamburning botanik tasnifi…………………………………………….
Topinambur o’simligi xususiyatlari haqida…………………………………
Topinambur o’simligini dorivorlik xususiyatlari……………………………
Qandli diabetdagi ahamiyati ……………………………………………….
Topinamburdan anoatda foydalanish……………………………………….
Topinambur o’simligini yetishtirish …….………………………………….
Xulosa………………………………………………………………………..
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………….

KIRISH
Ma’lumki, dunyo miqyosida farmatsevtika korxonalarida ishlab chiqarilayotgan dori vositalarining taxminan 50% i dorivor o’simIiklar xom-ashyosidan tayyorlanmoqda. Mutloq ko’pchilik mamlakatlarda, shu jumladan, 0’zbekiston

Respublikasida farmatsevtika sanoatini jadallik bilan rivojlanishi bunday korxonalarning dorivor o’simliklar xom-ashyosiga bo’lgantalabni keskin ortishiga sabab bo’lmoqda.[1]
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning tashabbusi bilan “Xalq tabobati akademiyasi”ning tashkil etilishi O’zbekiston tarixida muhim voqea bo’di.[2]
Shuni ta’kidlash lozimki, tabiiy holda o’suvchi dorivor
o’simliklar zaxiralarining chegaralanganligi tufayli farmatsevtika sanoati korxonalarning dorivor o’simliklar xom-ashyosiga bo’lgan talabini, asosan, dorivor o’simliklar o„stirish orqaligina qondirish mumkin.
Biroq Dorivor o’simliklar o’stirish texnologiyasi fani shu vaqtga qadar mustaqil darslik sifatida ishlab chiqilgan emas. Buning ustiga hozirgi vaqtgacha mamlakatimizning ixtisoslashgan, fermer, o’rmon, dehqon va boshqa mulkchilik {shaklidagi xo’jaliklarida dorivor o’simliklarni, ularni o’stirish texnologiyalari mukammal ishiab chiqilmaganligi sababli, ilmiy asoslanmagan holda parvarish qilinmoqda. Shu sababli ham farmatsevtika sanoatini sifatli, mo’l, tannarxi arzon va ekologik sof xom-ashyo bilan ta‟minlash katta muammo bo’lib qolaveradi. Bu holat, albatta, dorivor o’simliklar xom-ashyosi yetishtirish bilan shug’ullanuvchi xo’jaliklarni dorivor o’simliklar o’stirish texnologiyalarini puxta egal lagan mutaxassislar bilan ta’minlashni taqozo qiladi.[1]
Dorivor osimliklar yetishtirish sohasi ormon xojaligining asosiy yonalishlaridan biri farmatsevtika sanoati va aholini sifatli, ekologik toza dorivor o`simliklarni xomashyosi bilan taminlashda ushbu sohaning roli kattadur. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda dorivor osimliklar ostirish bilan shugullanuvchi 8 ta ixtisoslashgan xojaliklar tashkil qilingan. Bundan tashqari koplab o'rmon xojaligi tizimida, fermer vaboshqa mulkchilik shaklidagi xojaliklarda ham dorivor osimliklami etishtirish va ulami xomashyosini birlamchi qayta ishlash yolga qo'yilgan. Bu sohada Shifobaxsh ishlab chiqarish birlashmasi katta ishlarni amalga oshirmoqda. Biroq mamlakatimizda dorivor o'simliklar xomashyosiga bo'lgan talabning keskin ortib borishi- ga qaramasdan kopgina qimmatbaho xomashyo beruvchi dorivor osimliklami ostirish texnologiyalari shu vaqtgacha mukammal ishlab chiqilgan emas. Shu o'rinda alohida takidlash lozimki, hech bir soha boshqa fanlaming yutuqlariga tayanmasdan turib, ozlari mustaqil ravishda rivojlana olmaydi.[3]
Tabiiy sharoitda yoqolib ketish xavfi bolgan va kamayib ketayotgan noyob dorivor osimliklar, ularni madaniylashtirish muammolari 1..Dorivor osimliklarni birlamchi introduksiyasi (madaniylashtirish) va samarali madaniylashtirishda ekologik faktorlarni ahamiyati. Ozbekiston florasida manbalarga qaraganda 4200 dan ortiq gullaydigan osimliklar borligi takidlanadi. Ushbu osimliklardan 577 turi dorivor hisoblanadi. Bu juda yaxshi korsatgich. Ammo bu malumotlar eskirgan bolib, hozirgi vaqtga kelib ularni zahirasi juda kamayib ketgan. Sanoat miqyosida tayyorlashni iloji deyarli qolmagan. [3]
Yernok - murakkabguldoshlarga mansub koʻp yillik oʻsimlik, tuganak mevali yemxashak ekini. Vatani - Shimoliy Amerika. Yevropaga 17-asr boshlarida keltirilgan. Rossiyada 18-asrda tarqalgan.

Topinambur (yer nok, tuberous kungaboqar, Helianthus tuberosus) - kungaboqarga o'xshash havo qismi Aster oilasidan (lat. Asteraceae) ko'p yillik o'tsimon tuberous o'simlik. Poyasi tekis, kuchli, tik, lekin tepasida shoxlangan, balandligi 1,2-2,5 m, ba'zan 4 metrga etadi (ko'pincha janubiy viloyatlarda). Uning navbatma-navbat joylashtirilgan tuxumsimon barglari bor. Ildiz tizimi chuqur, kuchli, buning natijasida Topinambur oddiy va qurg'oqchilikdan qo'rqmaydi, sovuqqa chidamli. Kimyoviy tarkibi inson tanasi uchun yuqori ahamiyatga ega bo'lgan er osti poyalarida nok shaklidagi yoki shpindel shaklidagi ildiz mevalari (oq-sariq, qizil-binafsha) hosil bo'ladi. Massasi 50-70 g gacha.[4]
Topinambur haqida birinchi bo'lib Tupinamba qabilasidan bo'lgan braziliyalik hindular bilib oldilar, ular o'sha paytda Shimoliy Amerika hududida kashf etilishidan ancha oldin yashagan, keyinchalik o'simlik Evropaga tarqaldi: 17-asrda u Frantsiyada, keyin esa - yilda paydo bo'lgan. Rossiya. O'shandan beri, uzoq vaqt davomida, o'sayotgan sharoitlarga nisbatan oddiy bo'lmagan tapinambur etishtirish deyarli barcha Evropa mamlakatlarida paydo bo'ldi, bu erda Rossiyadan farqli o'laroq, u dorivor maqsadlarda emas, balki oziq-ovqat uchun ishlatilgan. Bugungi kunda ushbu mamlakatlarning ba'zilarida etishtirilgan topinambur hali ham alkogol, sharob, pivo, likyor va fruktoza ishlab chiqarish uchun ishlatiladi va uning ildiz mevalari frantsuz, golland, Belgiya va ingliz oshxonalarida an'anaviy ingredientlar hisoblanadi.


Topinambur Rossiyaning Yevropa qismida quruq iqlimi bo'lgan hududlarda o'sadi, bu yerda kartoshka yaxshi o'smaydi. Chet elda ham yetishtiriladi: AQSH, Buyuk Britaniya, Shvetsiya, Norvegiya va boshqalar [4]
Bu qisqa kunlik o'simlik; kuzda yoki erta bahorda o'sishni boshlashdan oldin yig'ib olinishi mumkin bo'lgan ildiz mevalari bilan ko'paytiriladi. Bahorda ular ta'mga ko'ra yumshoqroq.
Topinambur tuproq eritmasining neytral reaktsiyasi bilan yaxshi o'stirilgan engil qumli yoki qumloq tuproqlarda eng yaxshi o'sadi.
Bu ekinning yashil massasi hosili 1000 ts/ga, ildiz mevalari 400 ts/ga tashkil etadi, bu boshqa yem-xashak ekinlari hosilidan ancha yuqori. Topinamburasi uzoq vaqt davomida (8 ... 10 yil yoki undan ko'p) bir joyda qayta ekilmasdan o'sishi mumkin, u kasallikka moyil emas, minimal parvarish talab qiladi, qurg'oqchilik va sovuqdan qo'rqmaydi; har qanday tuproqda o'sishi mumkin. Em-xashak birligining soni bo'yicha yashil massa tengsizdir (1 q 25 dan 30 ta yem birligini o'z ichiga oladi).
Shegar tumanida qishloq xoʻjaligi yerlari tuman hududining 22,6 foizini (113503 ga) egallaydi. G‘allachilik va sut-go‘sht chorvachiligi agrosanoat majmuasi tovar ishlab chiqarishining asosini tashkil etib, viloyatning tumanlararo ixtisoslashuvdagi o‘rnini belgilab beradi.

Mamlakatimizda u hali ham hayvonlar ozuqasi shaklida foydalanish uchun ham, yuqori fruktoza siropi va fruktoza shakar asosida yuqori biologik qiymati bo'lgan mahsulotlarni tayyorlash uchun ham katta imkoniyatlarga ega bo'lgan noyob, noan'anaviy ekin hisoblanadi.

Undan inulin, spirt, biogaz va boshqa tibbiy va texnik mahsulotlar ishlab chiqarish mumkin.
Topinamburning qiymati nafaqat yuqori mahsuldorlikda (1 gektarga yem birliklari soni bo'yicha u boshqa em-xashak ekinlari orasida teng emas, ulardan 2,9 ga ko'p ... qushqo'nmas, bug'doy o'ti va boshqalar kabi begona o'tlarni siqib chiqaradi. maydon). Ildizlar qor ostida tuproqda -40 ° C gacha bo'lgan haroratda sotilishi va unib chiqishini yo'qotmasdan qishlashi mumkin.[5]
Rossiyada bioyoqilg'i uchun xom ashyo ishlab chiqarish bilan birga, o'zlari shudgorlash va ekish bilan shug'ullanadigan fermer xo'jaliklari mavjud.
“Kadnikovskoye” (Oltoy o‘lkasi) agrofirmasida uchinchi yil kolza yetishtirilib, undan o‘z texnikalari uchun biodizel ishlab chiqarilmoqda. Iqtisodiyot direktori Petr Pershin "yashil yoqilg'idan" foydalanish foydali, deb ishontirmoqda. “Biz unga o'tishga majbur bo'ldik, chunki 18 rubl to'lash kerak edi. Bir litr dizel juda qimmat”, - deydi u. "Va kolza yog'ining narxi litri uchun atigi 6,7 rublni tashkil qiladi."[5]

Topinambur inulini polisaxaridi (C₆H₁₀O₅₎ .) kolloid eritma shaklida astradoshlar oilasidagi hujayra shirasida to’planadi. O’simlik hujayrasi tarkibidagi inulinni ko’rish uchun 96%li etil spirti ishlatiladi. Bu spirt hujayrani suvsizlantiradi va inulindan sfera shaklidagi kristal hosil qiladi. Kirisatall donachalari birlashib o’sa boshlaydi va bir necha hujayrani egallaydi.[8]

1 ga Topinamburi 2 ga bargli o'rmon kabi ko'p kislorod chiqaradi va yiliga 6 tonna karbonat angidridni o'zlashtira oladi, 1 ga o'rmon esa atigi 3-4 tonna, 1 ga o'tloq esa 4,5 tonnagacha.

Topinamburi biomeliorant bo'lgan holda tuproqni o'stirishga hissa qo'shadi, shu bilan birga uni shamol va suv eroziyasidan, Yer osti suvlarining ko'tarilishidan va qishloq xo'jaligidan chiqarilgan tuproqlarning meliorativ holatini yaxshilashda, shuningdek, sanoat zonalari atrofidagi tuproqlarning sho'rlanishidan himoya qiladi. shaharlar.
Topinamburning ildiz mevalari xom, qaynatilgan yoki qovurilgan shaklda parhez oziq-ovqat mahsuloti sifatida ishlatiladi, ular quritiladi va konservalanadi.
Topinamburi bilan idishlarni tayyorlash uchun ko'plab retseptlar mavjud.
Tandirda pishirilgan va maydalangan Topinamburning ildiz mevalari qahva o'rnini bosuvchi sifatida ishlatiladi.
Yangi Topinambur ildizlari savdo tarmog'ida sabzavot ekinlari sifatida ko'p miqdorda sotiladi.[6]
Topinamburasi xalq tabobatida keng qo'llaniladi. Topinambur sharbatidan foydalanish qon bosimini normallantiradi, gipertoniya, taxikardiya va yurak-qon tomir kasalliklari, ateroskleroz bilan yordam beradi, kislotalilikni normallantiradi, metabolizmni yaxshilaydi va umuman tananing faoliyatini yaxshilashga yordam beradi. Ular anemiyani davolashi, bo'g'imlardan tuzlarni va tanadan radionuklidlarni olib tashlashi mumkin.Bolalar va kattalar tomonidan xom Topinamburning ildiz mevalaridan yoki uni qayta ishlash mahsulotlaridan foydalanish disbakterioz uchun ajoyib terapevtik va profilaktik vositadir.
Avstraliya Milliy Universiteti ma'lumotlariga ko'ra, beta-inulin o'simta va yuqumli kasalliklarning oldini olish uchun, shuningdek, asosiy dori ta'sirini kuchaytiruvchi immun ta'sirga ega farmakologik preparat sifatida ishlatilishi mumkin.
Kaliy, temir, kremniy va sinkning katta miqdori temir tanqisligi anemiyasi, allergiya va boshqa kasalliklar bilan og'rigan bemorlarning ahvolini sezilarli darajada yaxshilaydi.
Topinamburasi em-xashak ekini sifatida barcha turdagi qishloq xo'jaligi hayvonlari va parrandalar uchun ozuqa narxini pasaytirish, shuningdek, chorvachilik mahsulotlarining mahsuldorligi va sifatini oshirish uchun katta ahamiyatga ega.
1 ga yem birligi (f.u.) soni boʻyicha boshqa yem-xashak ekinlari orasida tengi yoʻq, ulardan 2,9 dan 7,9 martaga oshadi.
1991 yilda Gollandiyada bo'lib o'tgan "Inulin va inulin o'z ichiga olgan o'simliklar" xalqaro kongressida asosiy yo'nalishlardan biri fruktoza siroplari, yangi shakar moddalari, tatlandırıcılar, spirt (etanol), em-xashak xamirturushlarini olish uchun Topinamburni keng qamrovli qayta ishlash zarurati. oziq-ovqat, tibbiyot sanoati va qishloq xo'jaligida foydalanish uchun yuqori biologik qiymatga ega mahsulotlar.