O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulufbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

10.5-rasm. Daryo qirg‘og‘ining turlari 
ab - yotiq qirg‘oq, bv - nisbatan tik qirg‘oq, gd - jarsimon qirg‘oq 
 
Daryoning oqim yo‘nalishiga perpendikulyar qirqim 
o‘zanning 
ko‘ndalang qirqimi
 
deyiladi. Ko‘ndalang qirqimning suv oqayotgan qismi 
esa 
jonli kesma maydoni
deb nomlanadi. Ba’zan ko‘ndalang qirqimda suv 
oqmaydigan joy uchraydi. Ular harakatsiz - o‘lik maydon deyiladi. 
Quyida ko‘ndalang qirqimning asosiy gidravlik elementlari ustida 
qisqacha to‘xtalamiz. 
Ko‘ndalang qirqim yuzasi (
W
)
 
daryoda bajarilgan chuqurlik o‘lchash 
ishlari natijasida olingan ma’lumotlardan foydalanib, quyidagi ifoda 
yordamida (m
2
da) aniqlanadi: 

 



,
2
...
2
2
5
6
2
2
1
1
1
h
в
в
h
h
h
в
W








Ifodada: 
5
2
1
,...,
,
h
h
h
- o‘lchangan chuqurliklar; 
6
2
1
,...,
,
в
в
в
- chuqurlik 
o‘lchangan nuqtalar orasidagi masofalar (kengliklar). 
Ko‘ndalang qirqimning 
namlangan perimetri (P)
o‘zan tubi 
chizig‘ining uzunligidan iborat. 
Ko‘ndalang qirqimning 
gidravlik radiusi (R)
 
quyidagi ifoda 
yordamida hisoblab topiladi: 
P
W
R

. 
Ko‘ndalang qirqimning 
suv yuzasi bo‘yicha kengligi,
aniqrog‘i, 
daryoning kengligi (B) bevosita o‘lchab aniqlanadi. 
Ko‘ndalang qirqimda eng katta va o‘rtacha chuqurliklar farqlanadi. 
Eng katta chuqurlik 
(
max
h
) o‘lchash natijalari tahliliga asosan aniqlanadi. 
Ko‘ndalang qirqimning 
o‘rtacha chuqurligi
esa (
.
'
rt
o
h
) quyidagi ifoda 
yordamida hisoblab topiladi: 
В
W
h
rt
o

'
. 

---

106 
Daryo o‘zani ko‘ndalang qirqimining barcha gidravlik kattaliklari 
daryoda suvning oz yoki ko‘pligiga bog‘liq holda o‘zgarib turadi.