O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti huzuridagi pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tarmoq (mintaqaviy) markazi

1-BOB. O’ZBEKISTONDA TURIZM SOHASINI RIVOJLANTIRISH ILMIY NAZARIY ASOSLARI
1.2. Turizm tushunchasi va uning shakllanish tarixi
Uzbekiston Respublikasining «Turizm tug‘risida»gi qonunida turizm tushunchasiga kuyidagi tarzda ta’rif berilgan: Turist - jismoniy shaxsning doimiy isti’qomat joyidan sog’lomlashtirish, ma’rifiy, kasbiy-amaliy yoki boshqa maqsadlarda borilgan joyda (mamlakatda) xaq to’lanadigan faoliyat bilan shug’ullanmagan xolda uzog’i bilan bir yil muddatga junab ketishi ( sayohat qilishi).
Bugungi kunda zamonaviy turizm asoschisi deb tan olingan baptist pastori Tomas Kuk birinchilardan bo’lib sayohatchilarning ommaviy safar uyushtirishining moxiyati va foydaliligini anglab yetdi xamda 1843 yilda u dastlabki temir yul orkali turni tashkillashtirdi va muvaffakiyatga erishdi. 1851 yilda u mamlakatning barcha burchagidan kelgan inglizlarning Parijdagi kurgazmada ishtirok etishini tashkillashtirdi. U kurgazmaga 165 ming kishini olib kelishga musharraf buldi. Kurgazma turlari katta foyda keltirganligi sababli, Kuk Angliyalik turistlarning 1865 yilda Parijga Butunjaxon kurgazmasiga ommaviy ravishda tashrif buyurishining tashkilotchisi buldi. 1856 yildan boshlab Yevropa buylab turlar odatiy xolga aylandi, Kukning turistlik agentligi va uning filiallari tuzildi. Turistlik kompaniyaning misli kurilmagan muvaffakiyatga erishganligini Kuk turistlarga taklifetgan katalogdan 8 mingdan ortiq mexmonxonalarning urin olganligi xam tasdiklaydi. 1870 yilda «Tomas Kuk» turistlik firmasi mijozlari soni 500 ming kishiga yetdi.
Yevropa va Amerika kit’alari urtasida muntazam kema katnovi 1832 yilda yulga kuyilgan bulib, 1866 yilda Kuk AQSH ga turistlarning dastlabki ikki guruxini junatadi. Turlar uzok muddatli bulib, besh oygacha davom etgan. Tomas Kukning xizmatlaridan foydalangan amerikalik tanikli turistlardan biri Mark Tven bulib, u oltmish kishidan iborat gurux tarkibida ishtirok etgan va keyinchalik bu sayohatni qalamga olgan. Tomas Kuk 1872 yilda birinchi bulib industriya asosida jaxon buylab sayohat uyushtirishni taklif qilgan. Dastlabki 20 sayohatchi butun jaxon buylab 220 kun davomida sayohat qilganlar. Tomas Kuk 1892 yilda vafot etib, uning ishini ugillari va sheriklari davom ettirishgan. Kompaniya uz faoliyat soxasini kengaytirib, yirik moliyaviy institutga aylangan va sayohatchilar uchun yul cheklari chikara boshlagan. Bu esa uz moxiyatiga kura asr ixtirosi - xavfsiz pullar edi. Bugungi kunda «Tomas Kuk» kompaniyasi butun dunyoda 12000 dan ortik turistlik agentliklarga ega bulib, yiliga 20 milliondan ortik turistga xizmat ko’rsatadi.
sayohatlardan xayot faoliyatning aloxida jozibador usuli sifatida yangi shakl - turizm ajralib chikkan bulib, u uziga xos xususiyatlar va xislatlari bilan tavsiflanadi.
Turizmni sayohatlardan ajratib turuvchi asosiy jirati bu matssad va ommaviyligidir. Prosper Merime 1840 yilda «Kolomba» asarida kayd etganidek «Sayyoxlarning doimiy xursandchiligi urniga lokaydlik yuzaga kelib, xozirgi turistlarning kupchiligi uziga xos bulib ajralib turish uchun uzlariga Nil Admirare (xech narsaga xayron bulmaslik) shiorini tanlab olganlar». Aytish kerakki, bu « sayohatchi» va «turist» tushunchalari urtasidagi birinchi fark buldi.
Boshka odamlar orasidan aloxida ajralib turish, birinchi bulish istagi sayohatchilar orasida yaqqol ajralib turadi. Inson faoliyatining boshqa soxalariga karaganda bu yerda uzini kursatish imkoniyati kuproqdir. Kim eng yuqoriga chiqib shampan vinosi ichadi, kim uzoqrokga boradi, kim kuproq temir yul stansiyalarida yoki chegara punktlarida buladi rekordchi sayohatchilarning fantaziyasi chegaralanmagan bo’lib, Ginnesning rekordlar kitobida bunday yutuqlarga aloxida bo’lim ajratilgan.
1913 yilda velosipedda butun dunyoni aylanib chikib, bunda 50 ming km yul bosgan va 52 ta pokrishka, 36 ta kamera, 9 ta zanjir, 9 ta pedal, 4 ta egar, 2 ta rul va xokazolarni almashtirgan xamda «Brilliant Yulduz» belgisi bilan mukofotlangan Anisim Pankratovni turistlar toifasiga emas, balki aynan sayohatchilar qatoriga kiritish mumkin. shuningdek, uch yil (1928-1931) ichida SSSR chegaralari buylab bycicling tour velosipedda aylanib chiqqan Gleb Travinni ham sayohatchilar qatoriga kiritish mumkin. bir necha yil mobaynida «Tatra» avtomobillarida sayyoramizning barcha qit’alari buylab sayohat uyushtirgan Chexoslavkiyalik sayohatchilar Irji Ganzelka va Stanislav Zigmudlarni turistlar toifasiga kiritish albatta qiyin. Ularning qit’alararo yunalishi «Tatra» konserni tomonidan moliyaviy va texnik ta’minlangan bulib, bu firmaning reklama maqsadlariga xizmat qilgan. Amalda bu texnika jixatlarini sinovchilarining normal va haq to’lanuvchi xizmati bulib xisoblanadi.
Ginnesning rekordlar kitobida boshkalarni xayron koldirish niyatida uyushtirilgan sayohat va jasoratlarga katta joy ajratilgan.
Djessi Rosdayl ismli shaxs dunyoda eng kup mamlakalarda bulish va uz xujjatlariga barcha mamlakatlar chegara xizmatlari shtampini kuydirishni maqsad qilib olgan, buning uchun u 2627766 km masofani bosib utgan va 215 ta mamlakat chegarasini kesib utgan xamda buning uchun Ginnes diplomiga sazovor bo’lgan. Missioner Alfred Uoldern (AKSH) otda sayohat kilishni maksad kilib kuygan va 424850 km masofani (bitta yoki bir nechta ekanligi noma’lum) otda bosib o’tgan. Bunda u 16 mingdan ortiq ma’ruza ukigan. Piyoda, changida, velosipedda, avtomobilda, temir yul, avia va dengiz transportida sayohat qilish buyicha ham turli rekordlar o’rnatilgan.
Hattoki zamon va makonda ilmiy sayoxat uyushtiruvchi, Oyga qunuvchi, Yer orbitasi atrofida parvoz qiluvchi kosmonavtlar (ularni xam sayyoxlar katoriga kiritish mumkin) xam rekord urnatishga intiladilar. Kosmosga birinchi bo’lib parvoz qilgan odam, birinchi kosmonavt ayol, parvoz uzunligi, balandligi va uzokligi, Oy satxida Lunoxodda sayr kilish uzunligi va boshka bir kator faktlar rekord sifatida qayd etishga asos bo’ladi.
sayohatlar va turizmning bir-biridan farqlarini ko’rib chiqishda ushbu faoliyatning maqsadlari va moddiy ta’minotiga tuxtalib o’tish joiz. Sayohat va ekspeditsiyalarning asosiy qismi ma’lum bir maqsadlarga (savdo, fan, yangi yerlarni ochish, maxsulot reklamasi va xokazo) xizmat qilib, manfaatdor shaxslar, tashkilotlar, davlat va xususiy jamgarmalar tomonidan moliyalashtiriladi. (Jadval 1.)
sayohatchi - bu birinchi navbatda kasb bulib, odamlarning kasbi yoki kun kurish manbai yo bulmasa sayohatda ishtirok etuvchilarning turmush tarziga aylanishi mumkin. Bu esa faoliyatning maqsadi bo’lib, turizm maqsadlaridan farq qiladi.
Vaqt inson imkoniyatlarini sezilarli darajada uzgartirib yuborgan. Bugungi kunda bush vaqt va yetarli mablag’a ega bo’lgan deyarli xar bir shaxs jaxon buylab xavo sharida yoki boshqa transoprt vositalarida sayr kilishi, dunyoning inson oyogi yetmagan nuktalariga tashrif buyurishi mumkin. Sarguzashtli turizmga ixtisoslashgan turistlik firmalar Janubiy Amerika, Afrika va Osiyo buylab maxsus tayyorlangan avtomobillarda uzok muddatli (30 xaftagacha) kit’alararo sayohatlarni taklif qilmoqda. Buyuk yangi yer ochuvchilarning yunalishlarini takrorlovchi, narxi 50 ming AQSH dollariga teng bulgan 190 kunlik dengiz sayohatlari xam taklif etilmokda.
Turizmni uyushtirish va amalga oshirish buyicha ma’lum bir sharoitlarda u turistlik industriyasi korxonalari va turistlik tashkilotlar tomonidan taqdim etiluvchi turistlik xizmatlardan foydalanishni kuzda tutishi mumkin.
Turizm- sayohatlarning bir turi bo’lsada, biroq o’ziga hos jixatlariga ko’ra, ma’lum bir tavsifga ega bo’lib, unda ishtirok etuvchi shaxs turist deb nomlanadi.
sayohatlardan farkli ravishda, turizm iqtisodiyot va siyosatning kuchli ta’siriga uchrovchi soxa bo’lib, buning ustiga ichki tabiiy xodisa dualizmiga ega bo’ladi.
Turizm bu turistlar tomonidan amalga oshiriluvchi, anik belgilangan turistlik maqsadlarga ega ommaviy sayohatlar turi, ya’ni turistning faoliyati va bunday sayohatlarni uyushtirish va amalga oshirish buyicha xizmat ko’rsatuvchi tashkilotlardan iborat. Bunday faoliyat turli xil turistlik industriya korxonalari va ular bilan bog’liq tarmoqlar tomonidan amalga oshiriladi.
Turizm faoliyati asosan bush vaqtda amalga oshiriladi. Bunday hol sodir bo’lishi uchun ikki shart bo’lishi kerak: dam olishga ajratilgan bush vaqt va tegishli mablag’. Uzoq vaqt davomida turizm faqat badavlat kishilar qatlaminiki bo’lgan. Xozirgi paytda aholining turli qatlamlari bush vaqtini va jamg’arilgan mablag’larini turli turistlik safarlarga borishga sarflamoqdalar.
Turizm XXI asrda
Xozirgi tushunchalarda qabul qilingan turizm XIX asrning oxiriga borib shaklangan bulsada, fakat XX asrga kelib u jadal suratlarda rivojlandi xamda texnika va texnologiyalarning rivojlanishi, jamiyat munosabatlari-ning yuksalishi natijasida u «XX asr fenomeni» nomini oldi. Bugungi kunda turizm - juda kuchli jahon miqyosidagi iqtisodiyotning tarmog’i bulib, uning jaxon yalpi ichki maxsulotidagi ulushi 10%ni tashkil etadi xamda bu soxaga juda kup sonli xodimlar, asosiy vositalar va yirik kapital mablag’lar jalb qilingan. Bu yirik biznes, katta pul va global miqyosdagi jiddiy siyosatdir.
Jamiyatning rivojlanishi bilan sayyoramizning tobora kuplab axolisi turizm soxasiga jalb qilinmoqda. 1995-1997 yillar mobaynida sayohat qiluvchilar sonining barkaror usish tendensiyasi yiliga urtacha 4% kuzatilib, 2008 yildan Jaxondagi moliyaviy-iktisodiy inkiroz sababli bu soxadagi faollikning kamayganligini qayd qilish mumkin. Bugungi kunda turizm kupgina mamlakatlarda shiddat bilan rivojlanayotgan industriyaning ijtimoiy-iqtisodiy tarmog’idir. BTT ning baxolashiga ko’ra, turistlik servisi rivojlangan shaxarga tashrif buyurgan 100 nafar turist 20 ming AQSH dollari atrofida sarflaydi, ya’ni xar bir turist tomonidan bir sutkada shaxarga 200 AQSH dollari miqdorida foyda keladi. Takkoslash maqsadida, bu miqdordagi foydani olish uchun xatto rivojlangan mamlakat xam kamida jahon bozoriga 1 tonna paxta yoki 2 tonna bug’doy olib chiqishi kerak bo’ladi.
Xozirgi paytda dunyoning ajoyib, jozibador turistlik resurslariga ega bulgan barcha burchaklari xali yaxshi uzlashtirilmaganligi va keng turistlar ommasi uchun ochik emasligini xam xisobga olish lozim. Bunda tabiiy-iqlim sharoitlari va siyosiy-iktisodiy omillar, mintakadagi tinchlik, turizm industriyasining riojlanishi kabilar muxim rol uynaydi. Turizm infratuzilmasi va industriyasi turizmga turdosh bulgan bir necha tarmoklarni xam rivojlanishiga sabab buladi. Bundan tashkari turizmning rivojlanishini yana bir katta muammo bulgan ishsizlikni xal kilishga yordam beradi. Statistik ma’lumotlarga kura, mamlakatga tashrif buyurgan xar 20 nafar turist, 1 ta bevosita turizm soxasida va 2 ta turizmga boFlik bulgan xalk xujaligining boshka tarmoklarida yangi ishchi joylarning ochilishiga yordam beradi. Shu bilan birga maxalliy mintakalarning rivojlanishiga xam ijobiy ta’sir kilib, jumladan kishlok xujalik maxsulotlarini, maxalliy maxsulotlarini va milliy xunarmandchilik maxsulotlarini sotishga yordam beradi. Masalan, Petropavlovskka kruiz laynerining kelishining uzi maxalliy axoli xayotida katta bir ayyomdir, chunki bu 50-60 kishi ish bilan ta’minlansa, uch kun mobaynida ular yulboshchilik, gidlik vazifasini utayotgan maxalliy ukituvchilar esa uz oylik maoshlariga teng bulgan kushimcha daromad oladilar.
Jadval 1.1.