O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti jizzax filiali

.

XI asrning buyuk mutafakkiri Yusuf Xos Xojibning axloqiy qarashlari uning ijtimoiysiyosiy, diniy va boshqa g‘oyalarining negizini tashkil eta­di. Mutafakkir fikricha, odam kimligidan (xokim yoki oddiy kishi bo‘lishidan) katiy nazar inson bo‘lishi lozim, chunki dunyoda faqat insoniylikkina abadulabad krladi. SHu sababli uz nomining xamisha yaxshilik bilan eslanishini istagan kishi faqat yaxshilik qilishi lozim. Mutafakkir insoniylik deganda olijanob fazilatlarga ega axloqiy barkamollikni nazarda tutadi. Zero, axloqiy kamolot insonning butun xayoti va faoliyatining birlamchi asosidir. U jumladan, shunday deb yozgan edi: «Kimning odobi yaxshi va axloqi tug‘ri bo‘lsa, u kishi maqsadiga etadi va baht unga kulib boqddi», chunki «yaxshi axloq jamiki yaxshiliklarning zaminidir».

Yusuf Xos Xojibning fikricha, o’zini kamtarona, muruvvatli qilib tutadigan kishigagina baxt kulib boqadi. Kalondimog‘, manmanlikka berilgan, maqtanchoq kishidan hamma yuz o‘giradi, bunday yomon xislatlar yaxshi odobli kishilarni o‘zidan yiroqlashtiradi. Xaqiqiy inson bulg‘usi avlodlar uni yuksak axloq-odobli kishi deb eslashlari uchun, o‘zi­dan keyin yaxshi nom qolishiga xamisha xarakat qishadi. SHu sababli deb ta’lim beradi u, agar kishi obru-e’tiborli bo‘lishni istasa, uning ko‘ngli ochiq, kiyofasi va so‘zlari ma’noli xamda yoqimli bo‘lmog‘i lozim. Mutafakkir inson kamolotga etishi uchun mazkur xislatlardan tashqari yana sabotli, chidamli va sabr-toqatli bo‘lishi darkorligini ta’kidlaydi. Inson xar taraflama layoqatli bo‘lishi zarur, ana o‘shandagina uning uchun xayot yanada yaxshiroq va xushchakchakroq bo‘ladi, baxt unga xamisha yor bo‘ladi. YUsuf Xos Xojib oilaviy tarbiya — bolalarning axloqiy qiyofasini shakllantirishda eng aso­shaxsning hayoti va faoliyatini boshqaradigan va tartibga soladigan muayyan xulqatvor, odob, xatti-xarakat tamoyillari va me’yorlarining majmuidir.

.

Qadimgi xitoy falsafasining buyuk namoyandasi Konfutsiy (miloddan avvalgi 551-479 yillar) shunday deb saboq beradi: «qilmishlarning asoslari va tamoyillarini o‘rgansang, yaxshilik va yomonlik haqidagi fikrlaring (axloqiy bilimlar) barkamollikning eng so‘nggi darajasiga etadi. Niyatlar sof va xolis bo‘lsa, qalb rostgo‘y va samimiy bo‘ladi. qalb rostgo‘y va samimiy bo‘lsa, inson to‘g‘ri yo‘lga kiradi, kamol topadi. Inson to‘g‘ri yo‘lga kirsa va kamol topsa, oilada tartib o‘rnatiladi. Oilada tartib hukm sursa, xalqlarni boshqarish osonlashadi. Xalqlarni boshqarish osonlashsa, butun dunyo tinch-totuv yashaydi».