O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

Diaxronik fonetik qonuniyatlar 
– bir guruh tillar yoki aynan bir tilning 
tarixida ruy bergan tarixiy-fonetik va fonologik o'zgarishlarni o'z ichiga oladi. 
Bu tarixiy hodisalarni o'rganuvchi til tarixining bir bo'limi 
diaxronik 
(tarixiy) 
fonetika 
va 
fonologiya 
deb yuritiladi, yuqorida ko'rsatilgan tarixiy tovush o'zgar-
ishlari ana shunday diaxronik fonetikaga oid xususiyatlar hisoblanadi. 
2) 
Sinxronik fonetik qonuniyatlar 
– hozirgi davrda bo'layotgan bir qancha 
tillardagi yoki ma'lum bir tildagi tovush o'zgarishlari va urg'uning tabiatiga oid 
xususiyatlarni ko'rsatib beradi. Bunda hozirgi tillardagi yangi talaffuz ten-
densiyalari ham o'rganiladi. Masalan, hozirgi o'zbek tilida unlilar til oldi un-
doshlaridan keyin til oldi va til orqa undoshlardan keyin til orqa variantlarga ega 
bo'ladi.
Tarixiy-fonetik va fonologik o'zgarishlar turli hodisa va jarayonlarni o'z 
ichiga oladi. Masalan, turkiy tillari va shevalariga xos bo'lgan o-lashish, y-
lashish, j-lashish, yo-lashish kabi hodisalar, german tillari tarixidagi 
umlaut
, 
ya'ni til orqa lablangan unlilarning va keyingi bo'g'indagi /j/ tovushi ta'sirida til 
oldi holatiga o'tishi, 
ablaut
, ya'ni ichki fleksiyadagi tovush almashinuvi kabilar 
ana shunday hodisalarga kiradi.
Fonetik va fonologik o'zgarishlar natijasida tildagi fonomalar soni kama-
yishi yoki ko'payishi mumkin. Bunda ikki hodisa ro'y beradi: 
1) Agar tilda bo'lgan ikki fonema bir fonemaga birlashsa, 
konvergensiya 
deyiladi. O'zbek tili tarixida bo'lgan til oldi va til orqa, qisqa va cho'ziq unli fonema-

---

- 67 - 
lar keyinchalik birlashib, o'rta cho'ziqlikka ega bo'lgan 6 unli fonemani hosil 
qilgan.
2) Agar bir fonema ikki fonemaga ajralsa, 
divergensiya 
deyiladi. Masalan, 
qadimiy turkiy tillarida bo'lgan /a/ fonemasi keyinchalik ikki fonemaga ajralgan: 
/a/ va /o/. Bu hodisa divergensiya jarayoni natijasida bo'lgan.
Fonetik qonuniyatlarga tovushlarning kombinator va pozitsion o'zgarishlari 
ham kiradi. Chunki tovushlar turli holatlarda har xil o'zgarishlarga uchraydi. 
Chunonchi, ochiq urg'uli bo'g'inda cho'ziq va yopiq urg'usiz bo'g'inda esa qisqa 
talaffuz etilishi mumkin. Bunday holat ham ko'pgina tarixiy va hozirgi tovush 
o'zgarishlarini keltirib chiqaradi. Fonetik va fonologik qonuniyatlarni tilning 
boshqa bosqichidagi o'zgarishlar bilan bog'liq holda o'rganish chuqur ilmiy na-
tijalarni keltirib chiqarishi mumkin.
 

---

- 68 -