O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

So'z o'zlashtirish.
Turli qabila va xalqlar qadimdan o'zaro iqtisodiy va 
madaniy aloqada bo'lib kelganlar. Buning natijasida bir tildan ikkinchi bir tilga 
ayrim so'zlar kirib o'zlashib ketgan. Dunyoda boshqa til vositalarini 
o'zlashtirmagan birorta "sof" til yo'q. Rus tilining lug'at tarkibidagi so'zlarning 
taxminan 10 foizi boshqa tillardan o'zlashtirilgan deb taxmin qilinadi. O'zbek tili 
lug'at tarkibida arabcha, forscha, tojikcha va internatsional so'zlarning salmog'i 
kattaginadir. 
Boshqa tillardan qabul qilingan so'zlar tilning grammatik-lug'aviy tarkib-
iga hech qanday ta'sir qilmasdan o'zlashtiriladi. Ular odatda, ko'proq narsalik 
tushunchasini ifoda qiluvchi so'zlar bo'ladi: yangi narsalar o'zlariga xos nomlar 
bilan o'zlashtiriladi.

---

- 101 - 
Masalan, Futbol o'yini Angliyada ko'proq tarqalgani uchun bunga xos 
nomlar ham inglizchadir: futbol ("oyoq o'yini" degan ma'noda), golkipr (dar-
vozabon ma'nosida) va boshqalar. Rus tilidagi kemachilikka xos terminlarning 
ko'pchiligi gollandchadir: kreyser (harbiy kema ma'nosida), gazan (kemalar 
to'xtaydigan joy ma'nosida), grotmarsell (katta tikka turuvchi yelkan ma'nosida) 
va boshqalar. 
Boshqa tillardan ehtiyoj natijasida qabul qilingan so'zlar tilning lug'at 
boyligini kengaytirib, nutq vositalarini boyitadi. Masalan, rus tilidagi велвет 
so'zi inglizchadan olinib, baxmalning bir turini ifoda qiladi. Inglizchada esa – bu 
so’z barxit (baxmal) ma'nosini bildiradi. Lekin barxit so'zi asli arabcha bo'lib, 
bamazin ma'nosini ifoda qiladi. “Boti” so'zi fransuz tilida etik ma'nosida ishlatil-
sa, fransuzchadan olingan bu so'z rus tilida ayollar kiyadigan qo'njli “etik” 
ma'nosini anglatadi. 
Odatda, boshqa tillardan zaruriyat tufayli o'zlashtirilgan so'zlar "begona 
so'zlar" deb ajratilmasdan nutqda qo'llanaveradi. Masalan, paxta so'zining asli 
forscha-tojikcha, kanal so'zining asli lotincha ekanligini faqat tilshunoslargina 
tadqiqot ishlarida ajratadilar. Boshqa vaqtlarda bu so'zlar o'z so'zidek ishlatilave-
radi. 
Xalqlarning iqtisodiy va madaniy aloqalari fan va texnika sohasida 
umumiylik yuzaga kelishi natijasida tillarning lug'at boyligida internatsional el-
ementlar vujudga kela boshladi. Keyingi davrlarda, ayniqsa XIX asrda fan va 
texnikaga oid terminlar qadimgi grek va lotin tillaridan o'zlashtirildi. Masalan, 
botanika, zoologiya, geografiya, akvarium va boshqalar. 
Internatsional so'zlar boshqa tillardan ham olindi. Masalan, algebra, arse-
nal, almanax so'zlari arab tilidan; artist, ansambl, armiya, artilleriya so'zlari 
fransuz tilidan; ariya, gazeta, bank, valyuta, gvardiya so'zlari italyan tilidan; 
boks, miting so'zlari ingliz tilidan olingandir. Bu so'zlar hozirgi zamon tillarin-
ing hammasida umumiy internatsional fond sifatida qo'llanmoqda. 

---

- 102 - 
Internatsional so'zlarning ba'zilari turli tillardan olingan so'zlardan iborat. 
Masalan, byurokrat so'zi fransuzcha 
bureau
(muassasa) va grekcha 
kratos
(hokimiyat) so'zlarining qo'shilishidan hosil bo'lgan. Shu yo'l bilan troleybus 
so'zi ham yuzaga kelgan. Inglizcha 
trolley
– kontaktli sim va yuqoridagi 
bus
el-
ementining qo'shilishidan hosil bo'lib, elektr toki bilan yuradigan shahar trans-
porti ma'nosida qo'llanadi. 
Internatsional so'zlarning bir qismi ular ifoda qilgan narsani ixtiro qilgan 
odamlar nomi bilan bog'liq. Masalan, amper so'zi (elektr tokining quvvatini o'l-
chaydigan birlik ma'nosida) italyan olimi Volt nomi bilan bog'langan. 
Dunyodagi tillarning deyarli hammasida umumiy morfologik belgilari 
ham mavjud. Bular grekcha, lotincha -
ist
, -
izm
kabi suffikslar va 
arxi
-, 
kontr
-, 
inter
- kabi prefikslardir. 
Chet so'zlarning ishlatilishi bilan bog'lik hodisa 
purizm 
(lotincha 
purus
– 
sof) deyiladi va bunday g'oya tashviqotchilari puristlar deb ataladi. Purizm pro-
gressiv va reaksion bo'ladi.
Progressiv purizm chet so'zlarni, ayniqsa internatsional so'zlarni to'g'ri va 
o'z o'rnida ishlatish g'oyasi bilan tilning leksik tarkibini boyitishga yordam be-
radi. Reakson purizm chet so'zlarni zo'rma-zo'raki, ona tilida shu so'zga to'g'ri 
keluvchi so'z topilgan taqdirda ham ishlatishga undovchi g'oyaga asoslanadi. 
Progressiv purizmni har tomonlama quvvatlash, reaksion purizmga qarshi ku-
rashish tilshunoslarimiz va boshqa fan vakillarining burchi hisoblanadi. 
Fonetik o'zlashtirish mumkin bo'lmaganda, boshqa tildagi so'z va iboralar 
tarjima qilish yo'li bilan o'zlashtiriladi. Bu hodisa