O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

 SO'Z MA'NOLARI O'RTASIDAGI MUNOSABATLAR 
So'zlar leksik yoki grammatik ma'nolaridagi umumiy va o'xshash 
alomatlari bilan ma'lum turlarga bo'linadi. So'zlar o'rtasidagi aloqalar o'xshashlik 
va tematik asosda bo'ladi. Masalan, gapirmoq, so'zlamoq, aytmoq kishilarning 
tushunchasida o'xshashlik aloqasi asosida bir leksik-semantik guruhni tashkil qi-
ladi. Bu leksik-semantik guruhda yaxshi, yomon, tez, sekin, mayin, g'aliz 
tushunchalari so'zlamoq fe'li bilan bog'lanib, bir tematik guruhni hosil qiladi. 
Tilning lug'at tarkibi ana shunday bir qancha leksik-semantik va tematik guruh-
larga bo'linadi. Ko'p ma'noli so'zlar bir yo'la bir qancha leksik-semantik 
guruhlarga kirishi mumkin. Qarindoshlikni bildiruvchi so'zlar, xursandchilik yo-
ki xafachilikni ifodalovchi so'zlar, turli hissiyot va boshqalarga tegishli so'zlar 
alohida leksik-semantik guruhlarni tashkil etadi. Ularni tadqiq etishda "semantik 
yoki tushuncha maydoni" nazariyasidan, kontekstdan va leksemalarning biri-
kuvidan (bu ko'pincha "valentlik" deyiladi) foydalaniladi. 

---

- 78 - 
"Semantik yoki tushuncha maydoni" ma'nolari bilan bog'langan so'zlarni 
birlashtiradi. Bunday so'zlar, odatda, bir leksik-semantik guruhni tashkil qiladi. 
Jumladan, rang-bo'yoqni bildiruvchi so'zlar, vaqtni harakat-holatni ifodalovchi 
so'zlar alohida "semantik maydon"ga egadir. So'zlarning umumlashgan va 
konkret ma'nolari kontekst yordamida aniqlanadi. So'z ma'nolarini nutq situ-
atsiyasi (og'zaki nutqda) va kontekst (yozma nutqda) yordamida o'rganadigan 
soha kontekstologiya deb yuritiladi. 
Tilda leksemalarining birika olishi yoki birika olmasligi masalasi ularning 
ma'nolari o'rtasidagi aloqalarga bog'liq bo'ladi. Masalan, qizil va ketmoq 
leksemalarining birikishi mumkin emas. Chunki ularning sememalari (ma'nolari) 
o'rtasida hech qanday aloqa yo'q. Biroq tez ketmoq deyish mumkin, chunki 
harakatning bajarilish holati bilan munosabati aniq. O'zbek tilidagi ko'k va havo 
rang hamda rus tilidagi синий va голубой so'zlariga nemis tilida blau, fransuz 
tilida bleu, ingliz tilida blue so'zlari to'g'ri keladi. Biroq bu tillarda so'zlarning 
birikuvi bilan kelib chiqqan qo'shma so'zlar mavjud. Nemis tilida 
hellblau
, 
him-
melblau
, fransuz tilida 
bleu chair
, 
bleu
de ciel
, ingliz tilida 
light blue
,
 pale blue
,
 
sky-blue
so'zlari "havo rang", "голубой" ma'nosida qo'llaniladi. Nemischa 
dun-
kelblau
, fransuzcha 
bleu fonce
, inglizcha 
dark blue
so'zlari "ko'k, синий" 
ma'nosida ishlatiladi. Ko'rinadiki, turli tillarda narsalarning belgilarini atash 
(nominatsiya funksiyasi) farq qiladi. Chunki tillarning leksik sistemalari 
o'rtasida katta farq mavjud bo'lib, bu farq so'zlarning "semantik maydoni" va 
leksik-semantik guruhlari ichidagi tafovutlarni keltirib chiqaradi. 
So'zlar asosiy (to'g'ri) va ko'chma ma'noda ishlatilishi mumkin. So'zning 
asosiy (to'g'ri) ma'nosi bevosita shu so'zning atama funksiyasi bilan bog'liq 
bo'ladi. Masalan, tulki – ayor hayvon, ayiq – kuchli hayvon. So'zning o'zi ifoda 
etayotgan narsa yoki tushuncha bilan bog'lanmay, shu narsaning biror belgisi 
yoki holati bilan boshqa narsaning shunday belgisini ifodali qilib ko'rsatish 
uchun qo'llangan ma'nosi