O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

 TIL STRUKTURASIDA SO'ZNING O'RNI 
Til strukturasida so'z alohida o'rin egallaydi. Ko'pchilik tillar uchun so'z 
mustaqil til birligi hisoblanadi. Ba'zi tillarda, xususan, polisintetik tillarda (es-
kimos, aleut tillarida) so'z alohida til birligi sifatida qaralmaydi. Bunday tillarda 
ma'no va mazmun nutq birliklarini biriktirish orqali amalga oshiriladi. 
Tilshunoslik fanida so'z faqat leksikologiya va semasiologiyada emas, 
balki boshqa sohalarda ham ilmiy tadqiq etiladi. Biroq so'zni har tomonlama 
o'rganish uchun unga alohida ta'rif berish talab qilinadi. So'zga berilgan juda 
ko'p ta'riflar uning barcha jihatlarini qamrab olmagan. Umuman, so'zning til 
strukturasida tutgan o'rni hech vaqt inkor qilinmaydi. Biroq so'zning ta'rifiga tur-
licha yondoshiladi. Chunonchi, so'z tovush shaklida ifodalangan bir tushuncha 
va uning variantlaridir, degan ta'rif tilning og'zaki shakliga asoslangan. Tilning 
yozma shaklidan kelib chiqib, so'z grafik jihatdan bir yoki bir necha harflar 
birikmasidir deb izohlanadi. So'zning faqat fonetik tomoniga e'tibor berib, unga 
har ikki tomondan pauza bilan chegaralangan tovush yoki tovushlar birikmasi 
sifatida ta'rif beriladi. Bu ta'riflar juda tor bo'lib, so'zning til strukturasidagi mo-
hiyatini keng ochib bera olmaydi. 
So'zga berilgan boshqa ta'riflar ko'proq uning leksik, semantik va gram-
matik tomonlariga asoslangan. Xususan, so'z minimal chegaralangan gap yoki 
minimal sintaktik birlik bo'lib, uni gapda boshqa so'zlar yoki bir so'zning boshqa 
ma'nolari bilan almashtirish mumkin, degan qarash ham mavjud. Boshqa ta'rif-
larda so'z o'zida fonetik, semantik va grammatik belgilarni mujassamlashtirishi, 
u borliqdagi elementlarni ifodalashi, uning mustaqil va bir butun nutq elementi 
ekanligi ko'rsatiladi. Ko'rinadiki, tilshunoslik tarixida so'zga turlicha ta'rif be-

---

- 70 - 
rilgan. Lekin bularning birortasi so'zning asosiy belgilarini o'zida mujassam-
lashtira olmagan. Ta'rifda so'zning barcha muhim tomonlari o'z ifodasini topishi 
kerak. Umuman, so'zni quyidagicha izohlash mumkin: so'z borliqdagi hodisa va 
narsalarning ma'nosini ifoda etuvchi, grammatik jihatdan shakllangan va jamiyat 
a'zolari tomonidan bir xil tushuniladigan, tovush formasida ifodalangan mustaqil 
va markaziy til birligidir. Bu ta'rifda so'zning ikki tomonlama birlik ekanligi, 
ya'ni uning tovushlar orqali ifodalangan tomoni va ma'no jihati mujassamlash-
gan. 
Til birliklari ichida so'z alohida o'rin egallaydi. Uning bu xususiyati, ayni-
qsa, grammatik jihatdan qaralganda ko'rinadi. Tilning eng kichik ma'noli birligi 
hisoblangan morfema oralig'ida so'zning ma'noli qismlari: o'zak, suffiks va 
hokazolar qaralsa, mustaqil so'z shaklidagi gaplar (masalan, nominativ gaplar: 
Qish, Sovuq, Qorong'i kabi) sintaktik jihatdan alohida gap turlari sifatida izohla-
nadi. Bu esa so'zning grammatik (morfologik va sintaktik) xususiyatlarini ko'r-
sata olsa ham, uning ta'rifida morfema yoki gapga asoslanish mumkin emasligini 
ko'rsatadi. Chunki so'z strukturasi semantik jihatdan ma'noli qismlarga bo'linish 
xususiyatiga egadir. To'g'ri, bir morfemadan tashkil topgan so'zlar boshqa qism-
larga bo'linmaydi. Masalan, u, tosh, bosh, yo'l kabi. Biroq tildagi ko'pgina so'z-
lar ma'noli qismlarga bo'lina oladi va ular bir necha morfemalarning ulanishidan 
tashkil topadi. Masalan, toshloq, boshliq, boychechak, gulsafsar, qoidali kabilar. 
Bunday bir morfemali va ko'p morfemali so'zlarning o'zagi mustaqil ma'noga 
ega bo'ladi. Demak, so'z mustaqil ma'noga ega bo'lgan birlikdir. Lekin bunday 
qarash hamma tillarga ham to'g'ri kelavermasligini yuqorida aytib o'tdik. O'zbek, 
rus, ingliz, nemis, fransuz, ispan va boshqa ko'p tillarda so'z mustaqil birlik 
hisoblanadi. Uning mustaqilligi alohida olinganda ham, turli ma'nolarni ifoda-
lashida va ba'zan fikr ifodalovchi gap holida kelishida ko'rinadi. 
So'z butun birlik sifatida so'z birikmalaridan farq qiladi. So'z zanjirsimon 
ulanib ketgan qismlar – o'zak, suffiks va hokazolardan tashkil topadi. So'z 
birikmalari esa ayrim komponentlardan tashkil topib, umumiy ma'noga ega 

---

- 71 - 
bo'lgan, ya'ni leksik va grammatik jihatdan shakllangan birliklardir. Masalan, 
kinoga bormoq, dars tayyorlash, kitob o'qish, yoshlar klubi kabi. So'z birikmala-
rining biror komponentini almashtirish mumkin (Qiyoslang: kinoga/ teatrga/ 
o'qishga/ magazinga/ bormoq kabi). Qo'shma so'zlar ba'zan tuzilishi jihatdan so'z 
birikmalariga o'xshasa ham, ular yaxlit ma'nosi bilan ajralib turadi: temir yo'l, 
gultojixo'roz, chinni gul, qo'lyozma kabi. Ba'zan so'zga fonetik jihatdan bir urg'u 
ostiga birlashgan bir qancha tovushlarning birikmasi deb ta'rif beriladi. Bu tamo-
man noto'g'ridir. Chunki ba'zi ko'p morfemali uzun so'zlar va qo'shma so'zlar bir 
necha urg'uga ega bo'lishi mumkin. Masalan, gúltójixó'roz. 
So'z shakli (tovush formasi) va mazmun birligiga ega bo'lib, semantik va 
grammatik yaxlitlikni o'zida mujassamlashtiruvchi birlikdir. U til strukturasida 
formal va ma'no jihati bilan to'rt bosqichda ilmiy tadqiq etiladi: 
1) fonologik jihatdan so'zning fonemalar tarkibi va uning aksent (urg'u) 
strukturasi o'rganiladi; 
2) morfologik jihatdan so'zning morfemik tuzilishi ilmiy tahlil qilinadi; 
3) leksik jihatdan so'zning atama birlik ekanligi, ya'ni nom qo'yish bilan 
bog'liq tomoni qaraladi; 
4) semantik jihatdan so'zning turli ma'no tomonlari tadqiq etiladi.
Bunday o'rganishda so'zning 1- va 2-, ya'ni fonologik va morfologik to-
monlari formal jihatini, 3- va 4- leksik va semantik tomonlari mazmun jihatini 
o'zida aks ettiradi. Biroq ulardan birortasini alohida olib tekshirish so'zning for-
mal va mazmun jihatlarining uzilib qolishiga olib keladi. Shu tufayli ular bir-biri 
bilan uzviy bog'liq holda tekshirilishi zarur. Demak, so'z til strukturasining bar-
cha sohalari bilan bog'liqdir.
So'zning tashqi, ya'ni shakl tomoni fonetika va fonologiya hamda gram-
matikada kengroq o'rganiladi. Quyida so'zning ichki, ya'ni mazmun jihatidagi 
asosiy masalalari ko'rib o'tiladi.