O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

II-BOB. LEKSIKA. LEKSIKOLOGIYA VA SEMASIOLOGIYA 
HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA 
So'z tilning eng asosiy va markaziy birligidir. Tildagi barcha so'zlarning 
yig'indisi uning lug'at tarkibi yoki leksikasi (grekcha 
lexis
– "so'z") deb ataladi. 
Tilshunoslik fanining tilning leksikasini o'rganuvchi bo'limi leksikologiya (grek-
cha 
lexis
– "so'z" va 
logoc
– "ta'limot") deyiladi. Tilning leksikasini o'rganish 
juda keng soha bo'lib, u so'zlarning hosil bo'lishi, lug'at sostavining boyishi va 
nutqda ishlatilishi, ma'nolarning o'zgarishi, torayishi va kengayishi, turli termin-
larning qo'llanishi kabi bir qator masalalarni qamrab oladi. Shu tufayli leksikan-
ing turli tomonlarini o'rganuvchi alohida sohalar mavjud. Masalan, 
leksikologiyaning ma'no tomonlarini o'rganuvchi soha mavjud bo'lib, bu sema-
siologiya (grekcha 
sema
– "ma'no" yoki "belgi", 
logos
– "ta'limot") deb ataladi. 
So'zda tilning ifoda (tovush jihati) va mazmun jihatlari (ma'no tomoni) 
namoyon bo'ladi. 
So'z tilning eng asosiy va markaziy birligi deb qaraladi. Chunki tildagi 
ko'pgina xususiyat va hodisalarni o'rganish so'zni ilmiy tadqiq etish bilan bosh-
lanadi. Tilning tovush strukturasini o'rganuvchi fonetika va fonologiyadagi 
birliklar o'z ma'nolariga ega bo'lmagani sababli bir tomonlama, ya'ni faqat ifoda 
jihati bilan chegaralangan birliklardir. Boshqa birliklar (so'z, so'z birikmasi, gap) 
esa ikki tomoniga – ifoda va mazmun jihatiga egadir. Binobarin, leksikologiya 
va semasiologiya ko'p tarmoqli bo'lib, har tomonlama chuqur tekshirishni taqozo 
qiladi. 
So'z tilda turli funksiyalarni bajaradi. So'zlarning atash, ya'ni nominativ 
funksiyasi nominatsiya nazariyasi yoki onomasiologiyada o'rganiladi. So'zlarning 
ekepressiv ma'no berish funksiyasi leksik stilistika yoki so'z stilistikasida qaraladi. 
So'zlarning kelib chiqishini o'rganuvchi soha etimologiya (grekcha 
etymon
– 
haqiqat, 
logos
– ta'limot) deb ataladi. Turg'un so'z birikmalari va iboralarni frazeo-
logiya ilmiy tadqiq qiladi. Tilning lug'at sostavidagi kishi nomlarini onomastika 

---

- 69 - 
(grekcha 
onomastive
– nom qo'yish san'ati), geografik nomlarni toponimika (grek-
cha 
topos
– joy va 
onyma
– nom) o'rganadi. Boshqa turli nomlarni o'rganuvchi so-
halar ham mavjud.