O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi o'zbekiston milliy universiteti

 
 FONOLOGIYA NAZARIYALARI 
Tilshunoslik tarixida tovush sistemasini o'rganish ikki davrga bo'linadi:
1. “Fonema” tushunchasi paydo bo'lgunga qadar davr. By davrda fonema 
va tovush hamda harflar o'rtasidagi farq aniq ko'rsatilmay, tovushlar talaffuzi-
ning so'zlardagi ma'lum holatlarda etimologik o'zgarishlariga ko'proq e'tibor 
berilgan. 
2. Fonologiya nazariyalarining yuzaga kelish davri. Bu davr XIX asrning 
ikkinchi yarmidan boshlanib, XX asrda ham davom etdi. Bu davrda tovush va 
harf hamda fonema tushunchalari o'rtasidagi farqlar oydinlashdi va keyinchalik 
bo'g'in, urg'u hamda intonatsiyaning tildagi funksional tomonlari o'rganila bosh-
landi. “Fonema” tushunchasi va terminini birinchi taklif etganlar qatorida 
fonologiyaning asoschisi, mashhur rus va polyak olimi I.A. Boduen de Kurtene 
(1845-1929), uning talantli shogirdi N.V. Krushevskiy (1851-1887), fransuz 
olimi P. Passi, ingliz tilshunosi G. Suit, shvetsariyalik taniqli tilshunos Ferdi-

---

- 55 - 
nand de Sossyur, rus olimi I.K. Uslar kabilarning nomlari bor. Shu kungacha 
“fonema” tushunchasiga bir qancha ta'riflar berildi, biroq termin o'zining chuqur 
negiziga ega bo'lganligi tufayli saqlanib kelmoqda. Hozirgacha tilshunoslikda 
quyidagi fonologiya nazariyalari yaratildi:
1