O’zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulg’bek nomidagi

Nevrozning boshqa kasalliklar va alomatlar bilan aloqasi
Bosh og’rig’i
Bosh og’rig’i turli xil aqliy holatlarda va kasalliklarda uchraydi. Odatda u emotsional zo’riqish yoki o’z his-tuyg’ularni bostirish (masalan g’azabni) hollarida paydo bo’ladi. Bundan tashqari, bosh og’rig’i gallyutsinator (psixalgiya) bo’lishi mumkin.
Vegetotomirli distoniya
Vegetotomirli distoniya — bu vegetativ asab tizimi faoliyatining buzilishidir. Aqlga bo’ysunadigan va mushaklarni boshqaradigan somatik nerv tizimidan farqli o’laroq, vegetativ asab tizimi avtomatik ravishda ishlaydi va organizmning a’zolari va tizimlari faoliyatini ta’minlaydi.
Xavf tug’ilganda vegetativ asab tizimi xavfni yengish uchun organizmning kuchlarini safarbar qiladi (masalan, qon bosimini oshiradi). Agar odam tez-tez xavfli deb hisoblangan vaziyatga faol javob qaytara olmasa (masalan, ijtimoiy omillar tufayli) va o’zining xavotirini bostirishga majbur bo’lsa, shuningdek, xavfli bo’lmagan ko’p vaziyatlar unda qo’rquv hissini uyg’otsa (yoki u panik xujumlardan aziyat chekayotgan bo’lsa), avtonom asab tizimi noto’g’ri ishlay boshlaydi, xatolar to’planib boradi va muvozanatning yo’qolishi yuzaga keladi, bu VTDning bevosita belgilari bilan bir qatorda turli a’zolar ishining buzilishiga sabab bo’ladi.
Panik buzilishlar, fobiya, tashvish hissi
Turli xavotirli buzilishlar (panik xujumlar, fobiya, doimiy tashvish) odatda nevroz bilan birga kechadi.
Nevroz kasalligini davolash
Nevrozlarni davolashning ko’p usullari va nazariyalari mavjud. Nevrozni davosi antidepressantlar va trankvilizatorlar yordamida psixoterapiya va medikamentoz terapiyaga asoslanadi.
Nevroz va nevrotik reaktsiyalarni davolashning asosiy usuli psixoterapiya hisoblanadi. Hozirgi vaqtda psixoterapevtik yordamning ko’plab yo’nalishlari va usullari mavjud. Ular patogenik (nevrozning sabablari va uni shaxsda ushlanib turishi jarayoniga ta’sir ko’rsatadigan) va simptomatik yoki yordamchi (ular faqat patogenik uslublar bilan birgalikdagina samarali bo’lib, o’zlari faqat alomatlarni yengillashtiruvchi vaqtinchalik ta’sir ko’rsatadi) turlarga bo’linadi.
Patogenetik uslubi psixodinamik, ekzistentsial, interpersonal, kognitiv, tizimli, integrativ, geshtalt-terapiyani o’z ichiga oladi.
Simptomatik uslublarga esa xulq-atvor, gipnoz, tana-yo’naltirilgan, ekspozitsion terapiya, nafas olish mashqlari, art-terapiya, musiqa terapiyasi va boshqalar kiradi.
Nevroz insonning tiklanadigan holati bo’lib, psixoterapevtik davolanishiga yaxshi bo’ysunadi. Dori-darmonli terapiya faqat psixoterapevtik jarayon uchun katalizator bo’lib, hech qanday holatda nevrozni davolashning asosiy shakli sifatida qaralmaydi. Kamdan-kam hollarda, inson shaxsiyatining o’sishi, nizoli vaziyat ahamiyatining yo’qolishi, avvalgi turmush tarziga qaytish va hokazolar tufayli nizoning hal bo’lishi natijasida nevrozdan mustaqil qutilish hollari ham qayd qilinadi.
Obsessiv-kompulsiv buzilishda birinchi o’rindagi davolash sifatida kognitiv-xulq terapiyasi (KXT) va SQUSI (serotonin qayta ushlanishining selektiv ingibitorlari) yoki klomipramin guruhi antidepressantlarini qo’llash tavsiya etiladi. Kognitiv-xulq terapiyasidan tashqari, psixodinamik terapiya yoki psixoanaliz ham ishlatiladi, lekin ularning samaradorligi, KXT samaradorligidan farqli o’laroq, kam isbotlangan. KXT — bu obssesiv-kompulsiv buzilishda samaradorligi nazorat ostida o’tkazilgan tadqiqotlar bilan tasdiqlangan psixoterapiyaning yagona turidir.
Obsessiv-kompulsiv buzilishni kognitiv davolashda adaptivlikka o’rgatish qo’llaniladi — bu texnikada terapevt bemorda qayta-qayta o’rnashib qolgan fikrlarni chaqirishga harakat qiladi, natijada bunday fikrlar bemor uchun xavflilik ahamiyatini yo’qotadi va xavotirning pasayishiga sabab bo’ladi deb taxmin qilinadi. Shuningdek javobni oldini olishning yashirin texnikasi ham ishlatiladi: terapevtlar bemorlarni adaptiv o’qitish davomida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan o’rnashib qolgan fikrlardan chalg’ish yoki saqlanishga o’rgatadi. Kognitiv nazariya tarafdorlari fikrlariga ko’ra, bunday buzilish insonning yoqimsiz, keraksiz o’ylari mavjudligi xususiyatlaridan kelib chiqadi: ba’zi odamlar uchun yoqimsiz fikrlar shu darajada jirkanch va zo’riqtiradigan ta’sir ko’rsatadiki, ular bunday fikrlardan qochish yoki ularni bartaraf qilishga urinishadi. Bu sa’y-harakatlar fikrlarning o’rnashib qolishiga olib keladi, ular noqulaylikni bir muddat pasaytiradi va qayta-qayta takrorlanaveradi, qutilishga harakat qilish esa ular bilan bog’liq tashvishlarni yanada kuchayishiga sabab bo’ladi.
KXT boshqa nevrozlarda ham qo’llaniladi. Masalan, umumiy xavotirli buzilishda odatda ikkita kognitiv yondashuv qo’llaniladi. Ellis va Bek nazariyasiga asoslangan yondashuvdan biriga amal qilgan holda, terapevtlar odamlarga ularning buzilishlari asosida yotgan noadekvat ishonchlarini o’zgartirishga yordam berishadi. Ikkinchisi esa odamlarni stressli vaziyatda o’zini tutishga o’rgatadi. Fobiyalarda xulq-atvor terapiyasi tarafdorlari ta’sir terapiyasi uslubidan foydalanishadi, uning davomida qo’rquvlari mavjud kishilar ularni qo’rqitadigan narsalar va vaziyatlarga duchor qilinadi: masalan agorafobiyaga chalingan odamlarga asta-sekin uylaridan uzoqlashish va ko’proq jamoat joylariga tashrif buyirish o’rgatiladi. Panik hujumlarda kognitiv terapevtlar insonlarning o’z tana sezgilarini noto’g’ri interpretatsiya qilishni to’g’irlashga harakat qilishadi.
Nevrozda psixoanaliz ham qo’llaniladi. Ko’pgina psixoanalitik maktablar fikriga ko’ra, bemor o’z ziddiyatlarini tan olishi, o’zining shaxsiyati haqida aniqroq tasavvurlarga ega bo’lishi kerak. Psixoterapiyaning asosiy vazifasi bemorga nevroz rivojlanishiga olib kelgan barcha munosabatlar jamlanmasini tan olishga yordam berishdir. Psixoterapiyaning natijasi bemorga uning hayotiy tajribasi, bu tajriba asosida shakllangan atrofdagi odamlar bilan munosabatlar tizimini ziddiyatga kelgan vaziyat va kasallikning namoyon bo’lishi bilan bo’lgan nisbatini bemorga tushuntirishdan iborat.
Psixoanaliz tez-tez tanqid qilinadi. 1994-yilda Klaus Grave bir guruh olimlar bilan psixoanaliz va tegishli psixoterapevtik qo’llanmalarning samaradorligini o’rganishga bag’ishlangan 897 eng muhim empirik tadqiqotlar meta-tahlilini chop etdi. Uning mazmunida Grave xulq-atvor terapiyasi psixoanalizga nisbatan ikki barobar samarali ekanligiga ishora qildi.
«Psixoanaliz zararlimi» degan maqolada amerikalik psixolog Albert Ellis psixonalizdan foydalanishning zarari to’g’risida o’z fikrini bildirdi. Xususan, u psixoanaliz umuman olganda noto’g’ri taxminlarga asoslanganligi, u bemorlarni o’zlari ustida ishlash zarurligidan uzoqlashtirishi, hozirgi harakatsizligiga bahona berishini ta’kidlagan.
Emotsional barqarorsizlikdan aziyat chekayotgan bemorlar, ko’pincha psixotrop dorilarning nojo’ya ta’siriga, ayniqsa sezgir bo’ladi. Ba’zi psixofarmakologik dorilar o’xshash nevrotik namoyon bo’lishli nojo’ya ta’sirlarga ega, va natijada — davolash davomida ularning kuchayishi ehtimoli mavjud.
Nevrozni davolashda gipnoz va autogen mashg’ulotlar juda muhim o’rin tutadi.
Agar nevroz mavsumiy ruhiy tushkunlik sababli yuzaga kelgan bo’lsa, uni davolash va oldini olish uchun, quyoshli kunlar sayr qilish yoki nur bilan davolash ko’rsatiladi.
Nevroz kasalligini oldini olish
Birlamchi psixoprofilaktika:
Ishda va uyda psixotravmatik ta’sirlarning oldini olish.
Yatrogeniya va didaktogeniyalarning oldini olish (bolani to’g’ri tarbiyalash, masalan unga boshqalardan kam yoki ustun ekanligi tuyg’usini singdirmaslik,»jirkanch» qilmishlar qilganida unda chuqur qo’rquv va aybdorlik tuyg’usini tug’dirmaslik, ota-ona o’rtasida sog’lom munosabatlar).
Oiladagi nizolarni oldini olish.
Ikkinchi darajali psixoprofilaktika (qaytalanishini oldini olish):
Suhbatlar o’tkazish usuli bilan bemorlarni psixotravmatik vaziyatlarga munosabatini o’zgartirish (ishontirish yordamida davolash). Muntazam dispanzerizatsiya o’tkazish.
Xonadagi yorug’likni oshirish — zich pardalarni olib tashlash, porloq yorug’lik manbalaridan foydalanish, kunning yorug’ vaqtidan maksimal foydalanish, fototerapiya. Yorug’lik serotonin ishlab chiqarishga yordam beradi.
Umumiy mustahkamlovchi va vitaminli terapiya, yetarli uyqu.
Dietoterapiya (to’laqonli ovqatlanish, qahva va spirtli ichimliklar iste’mol qilishdan bosh tortish va boshqalar).
Endokrin, yurak-tomir kasalliklari, ayniqsa miya tomirlari aterosklerozi, yomon sifatli o’smalarni, temir va vitamin B 12-tanqislikli anemiya kabi kasalliklarni o’z vaqtida va to’g’ri davolash.
Mast bo’lishdan qochish, alkogolizm, narkomaniya va toksikomaniyadan saqlanish.
Yuqorida aytilganlarning hammasi shaxsiy psixologik profilaktika bilan bog’liq. Lekin muassasalar va mamlakat darajasida ijtimoiy psixoprofilaktikani o’tkazish zarur — ish va yashash sharoitlarini takomillashtirish.
Xulosa
So'nggi yillarda xotira buzilishlarini tahlil qilish bir necha yo'nalishda davom etmoqda:
♦ turli mahalliylashtirish zararlanganda yuzaga keladigan xotira buzilishlarining tuzilishi o'rganiladi;
♦ tabiatda turli mnestik jarayonlarini amalga oshirishda muayyan miya tuzilmalari rolini tekshirmoqda;
♦ mnestik faoliyati tarkibida turli bo'g'inlar va bosqichlarida buzilishi xususiyatlarini tahlil;
♦ bolalikda modal-o'ziga xos bo'lmagan va modal-o'ziga xos xotira buzilishlarining xususiyatlarini o'rganadi va hokazo.
Ushbu asarlar orasida og'zaki va og'zaki bo'lmagan materiallarni (E. G. Simernitskaya, N. K. Korsakova, L. Moskovichyute, yu. V.Mikaze, O. A. Krotkova va boshqalar) yodlash jarayonida chap va o'ng yarim sharlarning hissasiga bag'ishlangan tadqiqotlar muhim o'rin tutadi. Mualliflar chap yarim sharning o'zboshimchalik bilan mnestik faoliyatida (yoki uning ixtiyoriy tarkibiy qismlarida, havolalarida) etakchi rol o'ynashini aniqlashga muvaffaq bo'lishdi, o'ng yarim sharning esa uning majburiy shakllariga (tarkibiy qismlarga, havolalarga) egalik qiladi.
Miyaning interhemisferik assimetriyasi muammosi nuqtai nazaridan o'zboshimchalik bilan mnestik faoliyatni amalga oshirishning vaqtinchalik parametrlari o'rganiladi. To'g'ridan-to'g'ri va kechiktirilgan xotira va reproduktsiya ham o'ng va chap yarim sharlarning tuzilmalari bilan bog'liq. Mnestik faoliyatini amalga oshirishda to'g'ridan — to'g'ri eslash va takrorlash bilan, birinchi navbatda, o'ng yarim sharning ishtiroki va kechiktirilgan xotira va reproduktsiya-chap (o'ng qo'llarda) ishtirok etishi ko'rsatilgan. Chap tomonlama lezyonlar bilan materialni to'g'ridan-to'g'ri takrorlash o'ng tomonga qaraganda ancha xavfsizdir.
Shuningdek, og'zaki va og'zaki bo'lmagan materiallarni tanib olish va ko'paytirishda miyaning chap va o'ng yarim sharlarining turli rollari haqida g'oyalar ishlab chiqilmoqda. Axborotni kodlash va yodlashda (og'zaki va og'zaki bo'lmagan) har bir axborot turiga xos va o'ziga xos xususiyatlar bo'yicha lateral farqlar ko'rsatiladi. Shunday qilib, og'zaki materiallar uchun etakchi semantik xususiyatlar mavjud bo'lib, ular asosan chap yarim sharda taqdim etiladi va og'zaki bo'lmagan materiallar uchun — o'ng yarim sharning tuzilmalari tomonidan "kodlangan" va "eslab qolingan" Perseptual belgilar. Xotira buzilishi va bolalar neyropsixologiyasi bo'yicha yangi ma'lumotlar tezda to'planadi.
Yangi va jadal rivojlanayotgan yo'nalish miyadagi chuqur subkortikal hududlarga zarar etkazishda va stereotaktik operatsiyalar natijasida ushbu tuzilmalarga ta'sir ko'rsatishda mnestik jarayonlarning (shu jumladan lateral farqlar) buzilishlarining xususiyatlarini o'rganishdir. Ushbu holatlarda mnestik jarayonlarning buzilishida alohida lateral farqlar mavjud.
Mahalliy miya shikastlanishlarida xotirani o'rganish aqliy faoliyat holatini tushunish uchun muhimdir. Mnestik faoliyatining samaradorligining o'zgarishi olingan lezyonning yoshi va retseptiga bog'liq. Shu sababli, turli xil uzoq muddatli va keyingi eksperimental ishlarga ega bo'lgan bemorlarda xotira xususiyatlarini chuqurroq o'rganish talab etiladi.
Xotira buzilishi sabablari ko'p. Ular o'tkazilgan bosh miya jarohatlari, spirtli ichimliklarni suiste'mol qilish, ateroskleroz, tez-tez kuzatiladigan stress holatlari natijasi bo'lishi ham mumkin.
Xotira buzilishini davolash va oldini olish uchun ko'p asabiylashmaslik, zarur bo'lmagan ma'lumotlar bilan miyani charchatmaslik, to'g'ri ovqatlanish, spirtli ichimliklar ichmaslik, aqliy va jismoniy mehnat mutanosibligini saqlash muhim ahamiyatga ega. Agar xotira buzilishi uzoqroq davom etsa, nevropatolog yoki neyropsixologga murojaat qiling.