O’zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulg’bek nomidagi

Psixogen xotira buzilishlari
Psixogen bosh og‘riq deganda ruhiy siqilishlar natijasida rivojlangan bosh og‘riqlarga aytiladi. Agar ruhiy siqilishlar har doim bo‘laversa, bosh ham har doim og‘riyveradi. Odatda bunday bemorlar adashib “Bosh miyaning ichki bosimi oshibdi” deb davolanib yurishadi.
Psixogen bosh og‘riqlar haqida so‘z ketganda, avvalambor ularning xususiyatiga e’tibor qaratish lozim. Bosh og‘rig‘i kallaning bir yarmida yoki ikkala tomonida ham joylashib, doimiy yoki vaqti-vaqti bilan bo‘ladigan, xurujsimon, siqib og‘riydigan, ertalab yoki kechga yaqin kuchayadigan bo‘lishi mumkin.
Psixogen xususiyatga ega bo‘lgan bosh og‘riqlar uchun xos belgi, bu ularning ruhiy siqilishdan, aqliy zo‘riqishdan va jismoniy charchashdan so‘ng paydo bo‘lishidir. Dastlab bosh og‘rig‘i ruhiy zo‘riqishlarda paydo bo‘ladigan bo‘lsa, keyinchalik ishga borib kelganda yoki avtobusda yurganda ham kuzatilaveradi. Psixogen bosh og‘riqlar aksariyat hollarda kunduzi yoki peshinda kuzatiladi.
Ba’zi bemorlarda bosh og‘rig‘i va o‘ta past kayfiyat – depressiyaning asosiy belgisi hisoblanadi. Bunday holatlarda niqoblangan depressiya haqida so‘z boradi. Ularda bosh og‘riqlar oylab, yillab davom etadi. Asabning ozgina bo‘lsa-da buzilishi, to‘yib ovqat yeyish, bolasini emizish, do‘konga borib kelish, yuqori qavatli uyning zinapoyasidan chiqish, hattoki kino va konsertlarga borib kelish bemorda bosh og‘rig‘i boshlanib ketishiga turtki bo‘ladi. Buning natijasida bemorning hulq-atvori o‘zgarib injiq va janjalkash bo‘lib qoladi.
U faqat “Miyaning ichki bosimi oshgan” deb o‘ylayveradi. Afsuski, ba’zi doktorlar ham bemordagi doimiy bosh og‘riqni miyaning ichki bosimi bilan bog‘lashadi, unga qarshi dorilar tavsiya qilib yurishadi. Bunday bemorlarni ham nevropatolog, ham tibbiy psixolog ko‘rikdan o‘tkazishi kerak. Horij davlatlarida psixogen xususiyatga ega organizmdagi har qanday kasalliklarni tibbiy psixologlar davolashadi. Bu amaliyot O‘zbekistonda ham yo‘lga qo‘yilmoqda.
Mutaxassislar fikricha sogʼlom odamda 25 yoshgacha xotiraning kuchaya borishi va yana shuncha vaqt davomida u oʼzgarmasdan stabil turishi kerak. Bu davrda bosh miya qiyinchiliklarsiz koʼp miqdordagi axborotlarni qabul qilishi va eslab qolishi mumkin. Organizmning tabiiy qarishi natijasida yuzaga keladigan xotirani susayishi 50-55 yoshdan boshlanishi kerak.
Аfsuski katta shaxarda istiqomat qiluvchi bir qator odamlar xotira bilan bogʼliq muammolarga ancha ertaroq shikoyat qilishadi. Mutaxassislarni ayniqsa bolalar, oʼsmirlar va yoshlarda uchraydigan xotirani susayishi koʼproq tashvishga soladi.
Xotira susayishi sabablari quyidagilar:
• Uzoq davom etuvchi depressiya xolatlari;
• Doimiy stress xolatlari;
• Xronik charchash, uyqusizlik;
• Nosogʼlom xayot tarzi, alkogol ichish, chekish;
• Turli dori vositalari (jumladan ogʼriqqa va depressiyaga qarshi) qabul qilish.
• Аvitaminoz, А va V guruxi vitaminlari yetishmovchiligi;
• Ichki aʼzolar kasalliklari: jigar va buyrak yetishmovchiligi, oʼpka sili, jigar sirrozi;
• Bosh miya shikastlanishlari;
• Bosh miya patologiyalari (yomon sifatli oʼsmalar, gipofiz adenomasi).
Xotira susayishini aniq sababini faqat mutaxassis aniqlaydi. Koʼp xollarda xotirani susayishi bir qator boshqa simptomlar, jumladan ruxiy tushkunlik, ishtaxasizlik, taʼsirchanlik, uyqusizlik, bosh ogʼrishi, subfebril xarorat bilan birga kechishi mumkin. Bu organizmni oʼta charchab ketgani yoki unda yalligʼlanish jarayoni mavjudligini bildiradi.
Soʼnggi izlanishlar xotira susayishi bosh miyaning «axborotlar daryosida gʼarq boʼlishi» xisobiga kuzatilishi isbotlangan. Masalan, muxim bir imtixon oldidan talabalar oʼqib-oʼrgangan darsliklaridan goʼyoki xech nimani eslay olmaydi. Bu xolatda xotirani pasayishi qisqa muddatli xarakterga ega boʼlib, davolash talab etilmaydi. Faqat xis-xayajonni yengish, tinchlanish yetarli va bosh miya barchasini yana qayta eslay oladi va keragini «toʼkib-soladi».
Xotirani pasayishi asosiy belgisi xisoblangan kasalliklarga quyidagilar kiradi.
• Аltsgeymer kasalligi – xotirani asta-sekin pasayib borishi, apatiya, joylashuv dezorientatsiyasi, depressiya, gallyutsinatsiya va talvasalar bilan kechuvchi bosh miya patologiyasi xisoblanib, 65-yoshdan keyin kuzatiladi. Uning kelib chiqishi xaqida aniq bir xulosa yuq, ammo bosh miya travmalari, bosh miya oʼsmalari va gipotireoz xisobiga rivojlanishi xam tasdiqlangan.
• Tarqoq skleroz – sekin rivojlanuvchi, uzoq vaqt simptomlarsiz kechuvchi, bosh va orqa miya toʼqimalarini zararlanishi xisoblanadi. Аyrim mutaxasislar fikricha u qandaydir virus tomonidan chaqirilsa, ayrimlari kasallik autoimmun oʼzgarishlar xisobiga rivojlanadi deb aytadi.
• Parkinson kasalligi – bemorning xarakat faolligini pasayishi bilan boshlanib, bira-toʼla parchalanishi bilan yakunlanuvchi xronik kasallik xisoblanadi. Bu kasallik ham 55 yoshdan keyin rivojlanib, asosiy sababi organizmni qarishi xisoblanadi. Uning belgilari: tafakkurni buzilishi, xotirani pasayishi, bukchayish, oyoq-qoʼllarni qaltirashi, xarakatlanishni qiyinlashuvi, siydikni tuta olmaslik va depressiya.
Xotira pasayishini davolash
Xotira pasayishini davolash unga sabab boʼlgan omilni bartaraf etishdan iborat. Аyrim preparatlar orqali xotirani yaxshilash va tiklash mumkin. Ular aniq tashxis qoʼyilgach vrach tomonidan buyuriladi. Bu preparatlar tarkibiga: letsitin, foliev kislotasi, vitaminlar A, B, E kiradi. Bu dorilar retseptsiz beriladi lekin ularning xar birini oʼziga yarasha nojoʼya taʼsirari mavjud. Аltsgeymer va Parkinson kasalliklariga esa xanuzgacha davo yo'q.
Korsakov psixozi doimiy Vernik ensefalopatiyasining kech asorati bo'lib, xotirani yo'qotish, chalkashlik va xatti-harakatlarning o'zgarishiga olib keladi.
Korsakov psixozi, agar davolanmasa, Vernik ensefalopatiyasi bo'lgan bemorlarning 80% da uchraydi ; eng keng tarqalgan sabab - og'ir alkogolizm . Nega faqat Vernik ensefalopatiyasi bo'lgan ba'zi bemorlarda Korsakoff sindromi paydo bo'lishi aniq emas. Vernik ensefalopatiyasining tipik xuruji boshida sodir bo'lganligidan qat'i nazar, o'tkir alkogolli deliryumning olib tashlash belgilarining og'ir yoki takroriy hujumlari Korsakov psixozini keltirib chiqarishi mumkin.
Boshqa qo'zg'atuvchi omillar - bosh travması, subaraknoid qon ketish, talamus qon ketishi, talamik ishemik insult va kamdan-kam hollarda paramedian posterior talamik mintaqaga ta'sir qiluvchi o'smalar ( qarang: Travmatik miya shikastlanishi (TBI) ).
To'g'ridan-to'g'ri xotiraning aniq buzilishi mavjud; Korsakov psixozi bilan og'rigan bemorlarda turli darajadagi retrograd va anterograd amneziya kuzatilgan . Bemorlar uzoq voqealar xotirasiga tayanadilar, bu esa yaqinda sodir bo'lgan voqealar xotirasiga qaraganda kamroq ta'sir ko'rsatadi. Vaqt o'tishi bilan orientatsiyaning buzilishi odatiy holdir. Hissiy o'zgarishlar tez-tez uchraydi va hodisalarga, hatto qo'rqinchli bo'lsa-da, apatiya, letargiya yoki engil eyforiyani o'z ichiga oladi. Spontanlik va tashabbus kamayadi.
Konfabuloz ko'pincha hayratlanarli darajada erta xususiyatdir. Chalkashib ketgan bemorlar ongsiz ravishda voqealarning xayoliy yoki chalkash versiyalarini o'ylab topadilar, ular eslay olmaydilar, bu uydirmalar shunchalik ishonchli bo'lishi mumkinki, asosiy kasallik aniqlanmaydi.
Xotiraning buzilishi bemorni dastlabki tekshirish paytida tez-tez shikoyat qiladi. Ko'pincha qariyalarda uchraydi, lekin yoshlikda ham paydo bo'lishi mumkin. Ba'zida bemorning qarindoshlari xotira buzilishiga bemorning o'zidan ko'ra ko'proq e'tibor berishadi (odatda qariyalarda, ko'pincha demans bilan).
Shifokorlar va bemorlar ko'pincha xotira yo'qolishi demans rivojlanishining belgisi ekanligidan xavotirda . Bu qo'rquv xotira buzilishi odatda demansning birinchi alomati ekanligi haqidagi umumiy tushunchaga asoslanadi. Biroq, aksariyat hollarda xotira yo'qolishi demansning boshlanishi bilan bog'liq emas.
Xotirani yo'qotishning eng keng tarqalgan va eng erta shikoyatlari odatda quyidagilarni o'z ichiga oladi:
Ismlar, avtomobil kalitlari va boshqa tez-tez ishlatiladigan narsalarni eslab qolish qiyin
Xotira buzilishi kuchayishi bilan bemorlar to'lovlarni unutishi yoki uchrashuvlarni o'tkazib yuborishi mumkin. Bemorlar pechni o'chirishni, uyni qulflashni unutib qo'yishsa yoki o'zlari kuzatayotgan bolani ko'rishni yo'qotib qo'yishsa, xotiraning jiddiy buzilishi xavfli bo'lishi mumkin. Xotira buzilishining sababiga qarab, depressiya, tartibsizlik, shaxsiyatning o'zgarishi va kundalik ishlarni bajarishda qiyinchiliklar kabi boshqa alomatlar ham mavjud bo'lishi mumkin.
Yoshga bog'liq xotira buzilishi qarish bilan xotiraning yomonlashishini anglatadi. Bunday kasallikka chalingan odamlar yangi ma'lumotlarni (masalan, yangi qo'shnining nomi, yangi kompyuter paroli) eslab qolish va murakkab yangi ma'lumotlar va vazifalarni (masalan, ish tartiblari, kompyuter dasturlari) o'rganishni qiyinlashtiradi. Yoshga bog'liq xotira buzilishi vaqti-vaqti bilan unutishga (masalan, avtomobil kalitlarini yo'qotish) yoki chalkashlikka olib keladi. Biroq, aqliy qobiliyatlar ta'sir qilmaydi. O'ylash va savollarga javob berish uchun etarli vaqtni hisobga olgan holda, bu holatda bemor odatda vazifani bajaradi, bu xotira va kognitiv funktsiyalar saqlanib qolganligini ko'rsatadi.
Engil kognitiv buzilishlari bo'lgan bemorlardakognitiv buzilishlari bo'lmagan bir xil yoshdagi bemorlarda nisbatan buzilmagan xotira bilan eslashning sekinlashuvidan farqli o'laroq, xotirada haqiqiy pasayish mavjud. O'rtacha kognitiv buzilish dastlab qisqa muddatli (epizodik deb ataladigan) xotirani buzishga moyildir. Bemorlarga so'nggi suhbatning mazmunini, tez-tez ishlatiladigan narsalar joylashgan joyni eslab qolish qiyin, ular uchrashuvlarni unutishadi. Biroq, uzoq voqealar uchun xotira odatda saqlanib qoladi va diqqat ham zarar ko'rmaydi (ishchi xotira deb ataladigan narsa - bemorlar har qanday ob'ektlar ro'yxatini ko'paytirishi va oddiy hisob-kitoblarni amalga oshirishi mumkin). Engil kognitiv buzilishning ta'rifi ishlab chiqilmoqda; Hozirgi vaqtda o'rtacha kognitiv buzilish xotira va / yoki boshqa kognitiv funktsiyalarning buzilishi deb hisoblanadi;
kundalik faoliyatni qiyinlashtiradigan darajada aniq emas. Engil kognitiv buzilishlari bo'lgan bemorlarning taxminan 50% 3 yil ichida demansni rivojlantiradi.