O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Taraqqiyot prinsipi.
Taraqqiyot prinsipi mohiyatini yoritishda quyidagi 
vazifalarni bajarilishi orqali tushunish mumkin: 

---

205 
˗ 
Taraqqiyot determinantlari (asoslari) muammosi (muhit ta’siri, 
sotsium yoki tabiat, shaxsdagi irsiyat).SHaxs determinatsiyasida genetik faktorlar 
muhim o‘rin tutadi. Ularning asosiy ta’siri intellekt va temperamentda kuzatiladi.
Qadriyatlar, ideallar va e’tiqodda irsiyatning ta’siri amaliy jihatdan o‘z tasdiqini 
topmagan. Genetik determinantlarning o‘rni evolyusion meroslar, stereotiplar, 
xulq-atvor patternlari, uning moslashuvini ta’minlovchi filogenetik taraqqiyot
muammolariga bag‘ishlangan tadqiqotlarda qayd qilingan; 
˗ 
Madaniyat, sotsial sinf, oila, tengdoshlar singari faktorlar ta’siri 
muhitli determinantlarga aloqadordir.
˗ 
Genotip va muhitning avtonom ta’sirlardan tashqari ayrim holatlarda 
har ikkala determinantlarning o‘zaro ta’sirini aks ettiruvchi holatlarning ham 
inobatga olishga to‘g‘ri keladi. Masalan, qobiliyatlarni kuzatishda genotip va 
muhitning ta’sir masalari o‘zaro aloqadorlikda o‘rganishni taqozo etadi.
˗ 
Taraqqiyot bosqichlari va mezonlarining bir bosqichdan boshqasiga 
o‘tish muammosi. SHaxs nazariyalarida taraqqiyot bosqichlari va ularning 
tafsilotida tafovutlar kuzatiladi. Masalan, Z.Freyd shaxs taraqqiyoti bolaning 
psixoseksual taraqqiyoti bilan bog‘lab talqin qilgan. E.Erikson ta’limotida esa 
voyaga etishning sotsial talablar bilan bog‘liqlikdagi o‘zgarishlar bo‘yicha talqin 
qiladi.
˗ 
SHaxs 
taraqqiyoti 
darajalari 
muammosi. 
Ushbu 
masala 
psixoanalitiklarning 
asarlarida 
batafsil 
yoritilgan. 
N. 
MakVilyamsning 
"Psixoanalitik diagnostika" asarida shaxsning nevrotik, cheklanganlik va psixotik 
darajalari ajratib ko‘rsatilgan. E.Erikson bo‘yia nevrotiklar deganda voqelikni 
biladigan, etarlicha himoyalanishga, Ego bilan tashabbus yoki aybdorlik 
muammosining integrallashuvi sifatida bayon qilinadi. E.Erikson bo‘yicha psixotik 
esa 
voqelikni 
yaxshi 
baholamaydigan, 
integratsiyalashmagan 
va 
deorganizatsiyalashgan, sodda psixologik himoyalanishdan foydalanadigan 
taraqqiyotning ilk bosqichi sifatida talqin qilingan. CHeklangan shaxs psixotikka 
nisbata anchagina integrallashgan, sodda himoyalanish mexanizmiga ega, olamni 
tushunishini namoyish qiladi, ayrilish muammosini boshdan kechirishga moyil.

---

206