O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Inson xarakteri va shaxs kamoloti 
Inson xarakterini tarkib toptirishning muhim omili tariqasida 
vaziyat (situatsiya) etakchi rol uynaydi va regulyatorlik funksiyasini 
bajaradi. 
Bizning 
fikrimizcha, 
vaziyat 
goho 
qo‘shstimul, juft 
determinator, qo‘shmexanizm sifatida uzluksiz ruhiy holatlar (qaysi 
muhitda bo‘lishdan qat’i nazar) vujudga kelib turishini ta’minlashi 
mumkin. Vaziyatlar ekstremal (favqulodda), kazusli (tasodifiy), kazual 
(sababiy) kabi ko‘rinishlarga ega bo‘lib, ularning har qaysisi o‘ziga xos 
xususiyatlari bilan o‘zaro muayyan darajada ajralib turadi. 
Ekstremal vaziyatlar yo tabiiy omillar, hodisalar ta’siri, natijasi 
mohiyatidan kelib chiqib, ofatlar, larzalar, tabiatning injiqliklari, mo‘‘jizalari, 
dahshatli kuchlari shaklida namoyon bo‘lishi, vujudga kelishi, kechishi va 
rivojlanishidan iboratdir. Individning muayyan darajada uyushgan guruh (etnik 
birlik)ning munosabati xarakterologik xususiyatlarning shakllanishiga zarur 
ob’ektiv va sub’ektiv qulay sharoitlar yaratilishiga imkon yaratadi. Vaziyatlar 
o‘zining mohiyati bilan rasmiy yoki norasmiy guruhlar, maxsus mutaxassislar 
tomonidan uyushtirilishi ham mumkin (harbiy mashqlar va hokazo). Ularning 
aks sadosiga nisbatan javob reaksiyasi (goho aksiya) sifatida vaziyatlarning 

---

307 
qatnashchilari 
munosabati 
ularning 
xarakter 
xususiyatlarida 
ifodalanadi. 
Kutilmagan favkuloddagi vaziyatlar qatoriga psixoterapevtik ta’sir o‘tkazish, 
gipnotik holatga keltirish, ongsizlikka tushirish oqibatlarida bir yoqlama ruhiy 
ta’sir o‘tkazish hamda ta’sirga berilish (diada, triada, poliada) natijasida 
o‘taishonch bildirish tufayli ta’sir doirasiga kirib qolish milliy xarakterning 
kuchliligi yoki kuchsizligini namoyish qiladi.
Mazkur vaziyatlar qatoriga alkogolizm, narkomaniya, taksikomaniya 
holatlaridan ongsiz ideomotor harakatlarga tortilganlik, insoniy qiyofadan 
hayvoniy hirslarga o‘tish, fikrlarni uzatishda qo‘pol nuqsonlarga yo‘l qo‘yish, 
o‘zini o‘zi ongli ravishda boshqarish (guruhiy jipslik) imkoniyatini yo‘qotish 
jarayonlari shular jumlasidandir. 
Sub’ektiv maqsadni amalga oshirishga yo‘naltirilgan sun’iy vaziyatlar 
ham xarakterologik xislatlarni sinashda muhim ob’ekt sifatida xizmat qiladi 
(masalan, shijoat, ehtiros, stress, affekt).
1. Kazusli (tasodifiy) vaziyatlar inson hayoti va faoliyatida alohida ahamiyat kasb 
etib, 
unda 
ishonch, 
qat’iyatlik, barqarorlik, mustaqillik, ta’sirga 
beriluvchanlik kabi xislatlar yoki illatlar ustuvorligi hamda barqarorligi 
haqida ma’lumot olishga zamin hozirlaydi. 
Bunday vaziyatlarni keltirib chiqaruvchi omillardan biri
— bu tolerantlikning vujudga kelishi bilan neyrofiziologik, psixofiziologik 
mexanizmlardan 
iboratdir. 
Bizning 
ta’birimizcha, 
uni 
keltirib 
chiqaruvchi omillar, asosan ikki qutbga taalluqli bo‘lib, biri tasodifiy, 
yondosh qo‘zg‘atuvchilar ta’sirida yuzaga kelib tolerantlikka asoslanadi, 
ikkinchisi esa ichki qo‘zg‘ovchilar «reaksiyalar» («aksiyalar») orqali 
ifodalanib, ko‘proq sub’ektiv omillar mahsuli hisoblanadi, armonning har 
xil shakllari funksiyasini bajaradi. Omadlilik xuddi shunday ruhiy hodisalarni 
vujudga keltiradi, shaxsning (etnik birlikning, jamoaning) faollikka undovchi 
uzluksiz xatti—harakatlar qo‘shstimul vazifasini muvaqqat bajarishga kirishishi 
mumkin. Birinchi holatda shijoat harakatlantiruvchi mexanizm rolini bajarsa, 
ikkinchisida esa ushalgan ezgu niyat, ichki ruhiy g‘alayon, tug‘ilayotgan 

---

308 
fikrlarning «jangi», ularning o‘zaro qarama—qarshi tayanch nuqtalariga ega 
ekanligi hal qiluvchi stimul fu nksiyasini ijro e tadi . SHaxslararo 
munosabat negizidan kelib chiquvchi muvaffaqiyat va muvaffaqiyasizlik, 
omadlilik va omadsizlik kabilarni vujudga keltiradi. Masalan, talabaning 
yuqori ballga erishganligi uni yanada ilhomlantiradi, kursdoshida esa ikki 
xil xususiyatli kechinmani yuzaga keltirib, bir tomondan xohish, ishtiyoq, ilhom, 
ezgulik his tuyg‘ularining kuchayishiga olib keladi. Ikkinchi tomondan esa 
g‘ayrilik illati individni (shaxsni) faollik sari etaklaydi.
2. Kauzal (sababiy) vaziyatning paydo bo‘lishi sub’ektiv kechinmalar, manbalar 
negizi bilan uyg‘unlashib, xilma—xil ehtiyojlar, motivlar, egoistik yoki 
alturistik pozitsiyalar, tub ma’nodagi fidoiylik namunasining sababiy 
bog‘liqliklar (determinatorlar) mahsuli ustiga quriladi, Vatanparvarlik 
tuyg‘usi insonni (guruhni, jamoani) ijodiy izlanish sari etaklaydi, barqaror 
harakatlantiruvchi 
kuchlarni 
vujudga 
keltiradi, 
puxta 
mexanizmlar 
uzluksizligini ta’minlashda ishtirok etadi. Qonuniyatlar ma’naviy jihatdan 
eskirishi, yangilarini ochishga intilish, muayyan nazariyalar yaratishga 
ishtiyoqlilik tug‘ilishi ham jismoniy, ham huquqiy shaxs (guruh) oldiga 
istiqbol maqsadlari rejalarini qo‘yadi.