O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulufbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Hammasi 
114147 
Yangi Yer 
23900 
S h i m o l i y A m e r i k a 
Frans­Iosif Eri 
14360 
Alyaska 
103700 
Shimoliy Yer 
16908 
Kanada 
15000 
Arktikadagi 
boshqa 
orollar 
758 
AQSH va Meksika 
661 
Hammasi 
2083438 
Hammasi 
67661 
E v r o p a 
Janubiy Amerika 
25000 
Piriney 
30 
Afrika 
23 
Alp 
3600 
O k e a n i ya 
Skandinaviya 
3060 
YAngi Gvineya 
15 
Ural 
25 
YAngi Zelandiya 
1000 
Hammasi 
8656 
Hammasi 
1015 
O s i yo 
A n t a r k t i d a 
Kavkaz 
1800 
Antarktida 
13 979 000 
 
 
Antarktida 
13 975 000 
 
 
muz qoplami 
13 779 000 

---

 
85 
shundan:  
yer sirtida 
12 150 000 
suzuvchi 
1 460 000 
orollar 
169 000 
vaho muzliklari va ..... 
196 000 
 
 
Antarktika 
orollari 
atrofida 
4 000 
 
 
Hammasi 
13 979 000 
Sibir 
477 
 
 
Koryak tog‘ligi 
180 
 
 
Kamchatka 
866 
Er yuzasi bo‘yicha 
15503939 
 
8.4. Muzliklarning gidrologik ahamiyati 
 
Tog‘  muzliklarining  erishidan  hosil  bo‘lgan  suv  daryolar  to‘yinishining 
asosiy  manbalaridan  biri  hisoblanadi.  Muzlik  hisobiga  to‘yinish  undan 
uzoqlashgan  sari  kamayib  boradi.  Daryo  havzasida  muzlikning  bo‘lishi  oqim 
rejimining o‘ziga xos xususiyatlarini vujudga keltiradi. Jumladan, yillik oqimning 
o‘zgaruvchanligi kamayadi. 
Muzliklar  suvlaridan  to‘yinadigan  daryolar  yozgi  to‘linsuv  davrining 
davomliligi va suv sathi hamda sarfining nisbatan katta bo‘lmagan tebranishi bilan 
ajralib  turadi.  To‘linsuv  davri  boshida  daryolar  to‘yinishida  mavsumiy  qorlar 
qatnashadi.  Muzlikning  yuza  qismidagi  qorlar  eriy  boshlashi  bilan  daryodagi  suv 
miqdori  ham  orta  boradi.  Ba’zan  haroratning  keskin  ko‘tarilishi  natijasida 
toshqinlar  ham  kuzatiladi.  Bunga,  boshqa  omillar  bilan  bir  qatorda,  muzlik 
tanasida yoki muzlikdan quyida hosil bo‘lgan ko‘llarda to‘plangan suvning daryo 
oqimiga  qo‘shilishi  sabab  bo‘ladi.  Ana  shunday  ko‘llarda  to‘plangan  suvning 
to‘g‘onni yorib o‘tishi (to‘g‘onning buzilishi) hollari Himolay, Tyanshan, Pomir-
Oloy  tog‘larida  tez-tez  kuzatiladi.  Ayrim  hollarda  ular  falokatli  sel  toshqinlariga 
sabab  bo‘ladi.  Masalan,  1973  yil  iyul  oyida  Almati  shahri  yaqinida,  1998  yil  8 
iyunda  SHohirmardonda  kuzatilgan  sel  toshqinlari  muzliklar  faoliyati  bilan 
bog‘liq. 
Yirik  muzliklardan  to‘yinadigan  daryolar  suv  rejimini  o‘rganish  shuni 
ko‘rsatadiki,  yozning  birinchi  yarmida  muzlik  tanasida  va  uning  yuzasidagi 

---

 
86 
botiqliklarda  va  ko‘llarda  suvning  to‘planishi-akkumulyasiyasi  ro‘y  beradi. 
Yozning ikkinchi yarmida esa bu suvlar daryo o‘zaniga oqib tushadi (8.4 - rasm). 
Daryo havzasidagi muzliklar egallagan maydonning o‘lchami oqimning yil ichida 
taqsimlanishiga  sezilarli  ta’sir  ko‘rsatadi.  Havzada  muzlik  maydonining  ortishi 
bilan  yozning  ikkinchi  yarmidagi  (iyul-sentyabr)  oqim  hajmi  mart-iyun  davri 
oqimiga  nisbatan  katta  bo‘ladi.  Buning  asosiy  sababi  daryoning  to‘yinishida 
muzlik  suvi  hissasining  ortishidir.  Bu  qonuniyat  V.L.Shuls  parametri  bilan 
havzadagi muzlik egallagan maydonni taqqoslaganda aniq namoyon bo‘ladi. 
 
Yoz faslida, muzlikdan to‘yinadigan daryolarda suv sathi va sarfining kunlik 
tebranishi kuzatiladi, ya’ni ular havo haroratiga bog‘liq holda ortadi yoki kamayadi 
(8.2 - rasm). 
Tog‘  muzliklarining  rejimini  va  ulardan  oqib  chiqadigan  daryolarni  har 
tomonlama o‘rganish qishloq xo‘jaligi sug‘orma dehqonchilikka asoslangan O‘rta 
Osiyo sharoitida katta amaliy ahamiyatga ega.