|
- qor qoplami, yomg‘ir suvlari
va
grunt suvlarini
miqdoriy baholashda M.I.Lvovich quyidagi oraliqlarni qabul qildi: 80 foizdan
ko‘p, 50-80 va 50 foizdan kam.
To‘yinishida muzliklarning erishidan hosil bo‘ladigan suvlar ishtirok
etadigan daryolarda juda kam hollardagina muzliklarning salmog‘i 50 foizdan ko‘p
bo‘ladi. SHu sababli, mazkur to‘yinish manbaining o‘ziga xos xususiyatlarini
e’tiborga olib, ular uchun alohida chegara berilgan: 50 foizdan ko‘p, 50-25 va 25
foizdan kam.
Agar yillik oqimning 80 foizidan ko‘prog‘i uchta to‘yinish manbaidan biri,
masalan, qor hisobiga to‘g‘ri kelsa, bu daryo Lvovich tasnifi bo‘yicha
toza holda
qor suvlari
hisobiga to‘yinuvchi daryolar
turiga kiradi.
Agar to‘yinish manbalaridan biri, masalan, qor suvlarining yillik oqimdagi
salmog‘i 50-80 foiz atrofida bo‘lsa, unda daryo
asosan
qor suvlaridan to‘yinuvchi
daryolar
turiga kiritilgan. Nihoyat, daryo oqimida uchta to‘yinish manbalaridan
har birining salmog‘i 50 foizdan kam bo‘lsa, bu daryo
aralash
manbalar hisobiga
to‘yinuvchi turga kiritilgan.
Daryolarning to‘yinish manbalari bo‘yicha tasniflarini yaratish ular suvidan
samarali foydalanishda muhim ahamiyatga ega. O‘rta Osiyo daryolarini to‘yinish
manbalari bo‘yicha tasniflash masalalari bilan dastlab V.G.Glushkov,
E.M.Ol’dekop, L.K.Davidov, keyincharoq esa
V.L.Shuls, O.P.SHeglova,
M.N.Bolshakov va boshqa olimlar shug‘ullanganlar. Masalan, V.G.Glushkov
tomonidan ilk bor daryo oqimiga turli manbalarning qo‘shgan hissalarini
aniqlashga imkon beradigan usul ishlab chiqilgan.
Ushbu usulni qo‘llash asosida u
daryolarning to‘yinish manbalari bo‘yicha tasniflash tamoyillarini yaratgan.
Havzada oqim hosil bo‘lish jarayonini hisobga olsak, daryolarda maksimal
115
suv sarflarining o‘tish muddatlari ham ularning qanday manbalar hisobiga
to‘yinishidan darak beradi. Daryolarning to‘ynish manbalarini o‘rganishga
qaratilgan bunday yondashuv dastlab E.M.Ol’dekop tomonidan qo‘llanilgan.
Natijada mazkur olim tomonidan O‘rta Osiyo daryolarining to‘yinish manbalari
bo‘yicha ilk tasnifi ishlab chiqilgan.
O‘rta Osiyoda gidrologiya fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan olim
V.L.Shuls 1944 yilda hudud daryolarining to‘yinish manbalariga ko‘ra tasnifini
ishlab chiqqan. Ushbu tasnifga ko‘ra, O‘rta Osiyo daryolarining umumiy
to‘yinishida qor suvlari boshqa manbalar - muzlik, yomg‘ir suvlari va yer osti
suvlariga nisbatan ustun turadi. Biroq qor suvlari va, shuningdek, boshqa xil
manbalarning yillik oqimdagi salmog‘i turli daryolarda turlicha bo‘ladi. Boshqacha
qilib aytganda, turli daryolarning to‘yinish sharoitlari ham turlichadir. Shu sababli
V.L.Shuls, asosan yer osti suvlaridan to‘yinuvchi kichik daryolarni hisobga
olmagan holda, O‘rta Osiyo daryolarini quyidagi to‘rt turga bo‘ladi:
1. Muzlik - qor suvlaridan to‘yinadigan daryolar;
2. Qor - muzlik suvlaridan to‘yinadigan daryolar;
3. Qor suvlaridan to‘yinadigan daryolar;
4. Qor - yomg‘ir suvlaridan to‘yinadigan daryolar.
Ushbu tasnifda o‘rganilayotgan daryoning qaysi turga mansubligini
aniqlashda quyidagi mezonlardan foydalaniladi:
1) daryoda suv eng ko‘p bo‘ladigan oylar;
2) qor muzlik suvlaridan hosil bo‘lgan yozgi to‘linsuv davridagi oqim
miqdori (
IX
VII
W
−
);
3) yozgi to‘linsuv davridagi oqim miqdori (
IX
VII
W
−
)ning qor suvlaridan hosil
bo‘lgan bahorgi to‘linsuv davridagi oqim miqdori (
VI
III
W
−
) ga nisbati, ya’ni
VI
III
IX
VII
W
W
−
−
=
olinadi. Keyinchalik gidrologik adabiyotlarda
SHuls koeffitsienti deb
ataladigan bo‘ldi (10.1jadval).
116
10.1-jadval
Daryolarning to‘yinish sharoitiga bog‘liq holda qaysi turga
mansubligini belgilovchi mezonlar
To‘yinish sharoitiga bog‘liq holda
daryolarning turlari
Daryolar qaysi turga kirishini ko‘rsatuvchi
mezonlar
VI
III
IX
VII
W
W
−
−
=
,
IX
VII
W
−
yillik
oqimga nisbatan
% hisobida
Suv eng
ko‘p
bo‘ladigan
oylar
Muzlikqor suvlaridan to‘yinadigan
daryolar
1,00
38
VII, VIII
Qormuzlik suvlaridan to‘yinadigan
daryolar
0,99
0,26
37
17
V, VI
Qor suvlaridan to‘yinadigan
daryolar
0,25
0,18
16
12
IV, V
Qoryomg‘ir suvlaridan
to‘yinadigan daryolar
0,17
0,001
11
0
III, IV, V
O‘tgan XX asrning o‘rtalarida taniqli olima O.P.SHeglova O‘rta Osiyo
daryolarini to‘yinish manbalari bo‘yicha tasniflash masalalariga alohida e’tibor
qaratdi. Natijada, u O‘rta Osiyo daryolarini quyidagi 5 ta turga ajratdi:
1. Muzlik suvlaridan to‘yinadigan daryolar (daryolarning to‘yinishida
muzlik suvlarining hissasi 35 % dan katta,
0
,
2
);
2. Qor - muzlik suvlaridan to‘yinadigan daryolar (daryolarning to‘yinishida
muzlik suvlarining hissasi 15-35 %,
0
,
1
0
,
2
);
3. Qor suvlaridan to‘yinadigan daryolar (daryolarning to‘yinishida muzlik
suvlarining hissasi 15% dan kichik,
15
,
0
0
,
1
);
4. Qor - yomg‘ir suvlaridan to‘yinadigan daryolar (daryolarning to‘yinishida
yomg‘ir suvlarining hissasi 10% dan katta,
5
,
0
);
5. yer osti suvlaridan to‘yinadigan daryolar (daryolarning to‘yinishida yer
osti suvlarining hissasi 80 % dan katta).
Hozirgi kunda yuqorida sanab o‘tilgan tasniflarni yangi gidrometeorologik
ma’lumotlar asosida yanada takomillashtirish imkoniyatlari mavjud.
Daryolarning to‘yinishida alohida manbalarning qo‘shgan hissalari
miqdorini aniqlash ancha murakkab vazifa hisoblanadi. Bu bir tomondan daryo
havzasiga yoqqan yomg‘ir va unda qish davomida to‘plangan qor qoplamining
117
miqdorini aniqlash masalalari bilan bog‘liq. Ikkinchidan esa yomg‘ir va qor
suvlarining ma’lum qismi daryo tarmog‘iga yer usti suvlari oqimi ko‘rinishida
emas, balki shu suvlarning yer osti qatlamlariga shimilishi natijasida hosil bo‘lgan
grunt suvlari sifatida qo‘shiladi. Bunday hollar o‘rmonli hududlar va ayniqsa,
tog‘li rayonlar uchun xosdir.
Turli to‘yinish manbalarining daryo oqimiga qo‘shgan hissalarini miqdoriy
baholash muammosi ko‘pchilik olimlarni qiziqtirgan. Ilk bor ushbu masala
V.G.Glushkov tomonidan o‘rganilgan. Natijada u daryo oqimiga turli
manbalarning qo‘shgan hissalarini aniqlashga imkon beradigan usulni ishlab
chiqqan. Ushbu usul
Do'stlaringiz bilan baham: |
