O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. M. Azlarova yengil sanoat texnologiyasi

 
 

---

182 
 
14.2. Charm va mo‘yna ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan mashina  
va apparatlar 
Charm  va  mo‗yna  ishlab  chiqarishda  hayvon  terilariga  har  xil  kimyoviy  va 
mexanik  jaryonlar  ta‘sir  etadi.  Kimyoviy  va  fiziko-kimyoviy  jarayonlar,  terilarning 
partiyalarida  bajarilsa,  mexanik  jarayonlar  esa,  har  bir  teriga  alohida-alohida  ta‘sir 
etish  natijasida  olib  boriladi.  Shunday  qilib,  ishlab  chiqarish  jarayonida  partiyalab 
ishlab chiqarish bilan birga alohida-alohida ishlov berish ketma-ket kelishi mumkin. 
Ba‘zi vaqtlarda, masalan, terining junini surkash usuli bilan ajratiladigan bo‗lsa, unda 
fiziko-kimyoviy jarayonlar ham alohida teriga ishlov berish bilan amalga oshadi. 
Mexanik  jarayonlarni  partiyalab  ishlov  berish  mumkin,  bunda  derma 
strukturalari mexanik ta‘sir yordamida o‗zgartiriladi. Har bir jarayon uchun mexanik 
ta‘sir  ishlab  chiqariladigan  charm  mahsuloti  tavsifiga  qarab  uslub  asosida  olib 
boriladi.  
Terilarga partiyalab ishlov berishda terilar bir vaqtning  o‗zida mexanik ta‘sirga 
uchraydi.  Apparat  ichidagi  ishlov  berish  suyuqligidagi  kimyoviy  reagentlar 
konsentratsiyasi, apparat hajmi bo‗yicha bir xil saqlanadi. Terilar apparat devorlariga 
urilib yumshaladi va reagentlarning diffuziyasi bu bilan oshadi.  
Charm  ishlab  chiqarish  sanoatida  olib  boriladigan  jarayonlar  quyidagi 
guruhlarga bo‗linadi: 
1. Tayyorlov jarayonlarga (xom ashyodan teri to‗qimasi olgunga qadar). 
2.  Oshlash  jarayonlariga  (teri  to‗qimasidan  oshlangan  charm  yarim  mahsuloti 
olgunga qadar). 
3.  Pardozlash  jarayonlariga  (oshlangan  charm  yarimmahsulotidan  tayyor 
mahsulot olgunga qadar). 
Pardozlash jarayonlari uchta maydonchalarda olib boriladi: 
a) bo‗yash-yog‗lash maydonchasi; 
b) quritish -ho‗llash maydonchasi; 
v) pardozlash maydonchasi. 
Tayyorlov  tsexining  asosiy  maqsadi  charm  xom  ashyolaridan  teri  to‗qimasini 
(dermani)  ajratib  olish  va  ishlab  chiqariladigan  charm  mahsulotining  maqsadiga 

---

183 
 
qarab  derma  mikrostrukturalarini  o‗zgartirishdan  iborat.  Tayyorlov  jarayonlari  tag 
charm va yumshoq charmlar uchun bir-biridan farq qiladi. Masalan, kullash jarayoni 
tag charmi uchun terining juni, saqlangan holda olib borilsa, yumshoq charmi uchun 
juni  saqlanmagan  holda  olib  boriladi. Bunga  asosiy  sabab  shuki,  yumshoq  charmlar 
uchun  qo‗llashda  qo‗llaniladigan  reagentlar  konsentratsiyasi  yuqori  bo‗ladi.  Bu  esa, 
o‗z  navbatida  teri  dermasini  yaxshi  yumshalishiga  olib  keladi.  Tag  charmda 
reagentlar  konsentratsiyasi  yuqori  qo‗llanilsa,  unda  qattiq  charm  emas,  balki 
yumshoq  charm  olinadi.  Bulardan  tashqari  tayyorlov  jarayonlari  har  bir  xom  ashyo 
turi va ishlab chiqariladigan charm maqsadiga qarab turlicha olib boriladi.  
Oshlash  jarayonini  asosiy  maqsadi  -terini  suv  va  mikroorganizmlar  ta‘siriga 
chidamligini oshirish hamda pishish haroratini oshirishdan iborat. Natijada oshlangan 
yarimmahsulot  tayyor  mahsulot  xossalariga  xos  sifatlarga  ega  bo‗ladi.  Ba‘zi 
holatlarda  oshlanmagan  teridan  tayyor  mahsulot  pergament  hamda  (siromyat) 
quritilgan xom teri olinadi. Siromyat, ya‘ni xom charm olish uchun teri to‗qimasi qo‗l 
yordamida ishqalanadi va yumshaladi. 
Charm  va  mo‗yna  xom  ashyolari  tayyor  mahsulot  maqsadiga  qarab  ishlab 
chiqarish partiyalariga ajratiladi.  
Davlat  standartiga  muvofiq  ishlab  chiqarish  partiyalariga  ishlab  chiqarish 
maqsadini  belgilaydigan  ma‘lum  miqdordagi  bir  xil  tozalangan  terilar  kiradi,  ular 
turi, massasi  (yoki  maydoni), qalinligi, kelib  chiqish  tumani  (yoki  nasli), so‗yish  va 
konservalash  usuli,  zichligi  va  navi  bo‗yicha  ma‘lumotlar  bir  hujjatga 
rasmiylashtiriladi.  Bu  hujjatda  Xomashyo  sifati  ham  ko‗rsatilgan  bo‗ladi.  Ishlab 
chiqarish partiyalarning hajmi  ishlov  berishda  ishlatiladigan  apparatlar  quvvatiga va 
xom ashyoning katta yoki kichikligiga qarab aniqlanadi. 
 Charm zavodlari asosan 3 ta asosiy tsexdan iborat:  
1. Ivitish-kullash tsexi; 
2. Oshlash tsexi; 
3. Pardozlash tsexi. 

---

184 
 
Charm  va  mo‗yna  korxonalarida  teri  tayyor  charm  yoki  mo‗ynaga  aylanishi 
uchun  juda  ko‗p  texnologik  jarayonlardan  o‗tishi  kerak.  Bu  jarayonlar  maxsus 
apparat va mashinalar yordamida o‗tkaziladi. 
Suyuqliklarda  va  eritmalar  yordamida  boradigan  jarayonlar  chanlarda, 
barkaslarda va barabanlarda olib boriladi. Mexanik ishlov berish esa mezdralash, 2 ga 
bo‗luvchi  mashinalar,  naval  haydash,  soch  haydash,  randalash,  presslar,  charm 
yuzasinio‗lchovchi mashinalar yordamida amalga oshiriladi. 
Xomashyoni  tayyor  mahsulotga  aylantirish  usullari  buyicha  charm  ishlab 
chiqarishda  mashina  va  jihozlarni  texnologik  jarayonlariga  bog‗lanishiga  qarab 
kuyidagi asosiy guruhlarga bo‗lish mumkin.