O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi камолиддин беҳзод номли миллий рассомлик ва дизайн институти

havatli  imorat  hurishdan  ham  murakkabroh,  deyishadi  ("Hurriyat",  2006  yil  5 

iyul).  Avvalo,  hech  kim  bunday  demaydi,  xalq  orasida  bunday  matalnamo  ibora 

yo‗q,  demak,  deyishadi  so‗z  shakli  joiz  emas.  Bunday  qiyoslashning  o‗rinli 

emasligi shundaki, kishi hayotini sakdab qolish, albatta, murakkab va sharafli ish, 

ammo  uning  murakkabligini  aynan  yetti  qavatli  imorat  qurish  bilan 

solinggirishning  bi-  ron-bir  mantiqiy  asosi  ham,  me‘yorga  daxldor  ma‘nosi  ham 

yo‗q.  Nega  olti  yoki  sakkiz,  o‗n,  yigirma  qavatli  imorat  qurish  qiyos  etaloni 

sifatida olinmagan? Ko‗rinadiki, mazkur jumlada nutqning o‗rinlilik sifati past. 

Kichkintoylar  nutqini  o‗stirishga  bag‗ishlangan  qo‗llanmada  (S.Jo‗raev, 

H.Qodirov)  o‗rinlilik  sifatidan  mahrum  bo‗lgan  ancha-muncha  jumlalarni  ko‗rish 

mumkin.  Masalan,  bog‗cha  bolalari  uchun  Sog‗likda  ko‗rishaylik!  Omon  bo‗lsak, 

al-  batta,  ko‗rishamiz!  kabi  iboralarni  o‗rganish  tavsiya  etilgan.  Holbuki,  bu 

jumlalar  bog‗cha  yoshidagi  bola  nutqi  uchun  mutlaqo  xos  emas,  bola  tilida  ular 

o‗rinli nutq sifatiga sohib bo‗la olmaydi. Ular bola nutqida hatto chuchmal, kulgili 

eshitilishini  isbotlash  kerak  emas.  Bunday  jumlalar  kattalar,  keksalar  nutqidagina 

---

73 

 

mazkur  sifatni  ola  biladi.  Yoki  yana  bir  jumlani  ko‗raylik:  Mashg‗ulot  davomida 

―yaxshi"  va  ―a‘lo"  baholar  olgan  bolalarni  tarbiyachi  o‗z  oldiga  chaqi-  rib, 

minnatdorchilik bildiradi. Bu jumlada minnatdor- chilik bildirmok, iborasi nojo‗ya 

qo‗llangan,  shuning  uchun  nutqni  o‗rinli  deb  bo‗lmaydi.  Bog‗cha  bolasi  va 

tarbiyachi  o‗rta-  sidagi  yosh  va  maqom  farqi  mazkur  iborani  qo‗llashga  monelik 

qiladi,  bunday  o‗rinda  o‗rinlilik  sifati  rag‗batlantirmoq  so‗zini  ishlatishni  taqozo 

etadi. 

Umuman,  nutqning  o‗rinlilik  sifatini  ta‘minlash  uchun  nutq  tuzuvchi  nutqiy 

vaziyatni, 

o‗zi  ifodalamoqchi  bo‗lgan  mazmunni,  tinglovchining  turli 

xususiyatlarini,  muloqotning  ijtimoiy-madaniy,  axloqiy-estetik  jihatlarini  yetarli 

darajada tasavvur etmog‗i lozim. 

Mantiqiylik  nutq  bilan  egizak.  Zero,  nutq  va  mantiq  o‗zakdosh  so‗zlardir. 

Mantiq buzilsa, nutq o‗z vazifasini bajara olmaydi. Mantiqiylik faqat adabiy tilning 

emas, balki umuman tilning xususiyatlaridan biridir. Mantiqli so‗zlashning asosida 

so‗zlarning  ma‘nolarini  bilish,  so‗z  va  qo‗shimchalarni  to‗g‗ri  bog‗lay  olish 

malakasi  yotadi.  Shuningdek,  so‗zlovchi  mantiqiy  fikrlash  salohiyatiga  ham  ega 

bo‗lishi kerak. Bu haqda donishmand ajdodlarimiz ibratli fikrlarni bayon etishgan. 

Masalan, Alisher Navoiy o‗zining ―Majolis un-nafois‖ asarida shunday bir voqeani 

hikoya qiladi. Bahorning yomg‗irli kunlaridan birida u ―Xuroson mulkida turkiy va 

forsiyda  malik  ul-kalom‖  Lutfiy  bilan  uchrashib  qoladi.  Mavlono  Lutfiy  Amir 

Xusrav  Dehlaviyning  bir  she‘ridagi  go‗zal  ma‘no  va  o‗xshatish  haqida  juda  ham 

maqtov bilan gapirib beradi, ya‘ni: ―Mahbuba yomg‗irli kunda yo‗lda toyib, yiqilib 

ketay  deydi.  U  shu  qadar  go‗zal  va  nozikki,  yog‗ayotgan  yomg‗ir  ripggasini 

ushlab, uning madadi bilan o‗zini o‗nglab oladi‖. Bu ta‘rif Navoiyga behad ma‘qul 

tushadi.  Saroydagi  oliy  adabiy  majlislarning  birida  Navoiy  bu  o‗xshatish  haqida 

shoh  Husayn  Boyqaro  huzurida  gapirib,  shohning  ham  hayratlanishini  kutadi. 

Ammo Boyqaro ―Yuqoridan pastga tushayotgan yog‗in rishtasi yiqilayotgan kishi 

uchun madad bo‗la olmaydi‖ deb, e‘tiroz bildiradi, Navoiy Boyqaroning o‗tkir va 

nozik mantig‗i va she‘rfahmlikdagi zakovatiga qoyil qoladi. 

Maktab  ona  tili  ta‘limida  o‗quvchilarning  mantiqli  nutq  so‗zlash  malakasini 

oshirib  borish  katta  ahamiyatga  ega.  Lekin  har  doim  ham  bunga  e‘tibor 

berilavermaydi.  Darslarda  nazariy  ma‘lumotlarga  asosiy  urg‗u  berilib,  nutqiy 

malaka  masalasi  ikkinchi  o‗ringa  tushib  qolgan  hollar  ko‗p  uchraydi.  Ko‗pgina 

bitiruvchilarimiz  oliy  o‗quv  yurtlariga  kirish  test  topshiriqlarini  juda  yuqori 

darajada  bajarishgani  holda,  aksar  hollarda  ularning  nutqiy  malakalari  ko‗pincha 

talab  darajasidan  ancha  pastligi  kishini  xavotirga  solmay  iloji  yo‗q.  Holbuki,  ona 

tili  ta‘limining  natijasi  nazariy  bilimlarni  egallaganlik  darajasi  bilan  emas,  balki 

quyidagi uch mezon asosida baholanadi: 

1) 

o‗qish texnikasi; 

2) 

o‗z fikrini to‗g‗ri ifodalash; 

3) 

o‗zgalar fikrini to‗g‗ri anglash. 

Bu ona tili ta‘limining DTSlarida qayd etilgan. 

O‗z  fikrini  to‗g‗ri  ifodalash  nutqning  to‗g‗riligi,  boyligi,  sofligi,  izchilligi, 

o‗rinliligi kabi qator xususiyatlarni qamrab oladi. 

Gazeta  matnlarida  shunday  fikrlarni  o‗qib  qolamiz.  Sportchilarimizning 

---

74