O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

Скрепер қурилмалари турлари, уларнинг ишлатилиш кўлами ва тузилиши. Кон лаҳимларини ўтишда ишлатиладиган скрепер қурилмалари қуйидаги қисмлардан ташкил топган (1-расм) : скрепер 1, охирловчи блок 2, етакланувчи арқон 3, тутиб турувчи блок 4, скрепер лебедкаси 5, вагонетка ёки скип 6, бош етакловчи арқон 7, борт 8 ва полка 9.
Скрепер қурилмаси унумдорлиги 150-200 т/смена ни ташкил этади, рационал ташиш масофаси 10-50 м, трассанинг максималл қиялиги 45⁰ гача, ташилаётган кон жинслари бўлакларининг максималл ўлчами 1000 мм гача.
Скрепер қурилмаларининг асосий ишлатиш кўлами – ер ости ва очиқ кон лаҳимларини ўтишда ҳамда фойдали қазилмаларни қазиб олишда. Сидирғич қурилмасининг асосий элементлари сидирғич, унинг лебедкаси, пўлат арқон ва пўлат арқонни йўналтирувчи блокдан иборат.
Скрепер қурилмасининг ишчи органи скрепер ёки сидирғич бўлиб – у кон жинсини қамраш, судраб ташиш ва юклаш ишларини бажаради. Ер ости кон ишларида кўпрок тароқсимон, қутисимон ва тароқ-қутисимон скреперлар қўлланилади.

1-расм. Скрепер қурилмаси
Скрепер ўзини-ўзи юкка ботириб тўлдиради ва темир ғалвир ўрнатилган жойда ёки махсус токчасимон жойда ёки махсус токчасимон жойга чиқиб яна ўзи юкни тўкади.
Катта бўлакли тирновчан рудаларни ташиш учун бир секцияли тароқсимон конструкцияли скреперлар (2-расм, а, б), бир секцияли тароқсимон шарнирли-йиғиладиган скреперлар (2-расм, в), кўп секцяли тароқсимон конструкцияли ёки шарнирли-йиғиладиган (2-расм, г) скреперлар кенг қўлланилади. Қутисимон скреперлар эса (2-расм, д) унчалик қаттиқ бўлмаган кичик ўлчамли кон жинсларини ташишда ишлатилади. Тароқ-қутисимон скреперлар бир секцияли тароқсимон қаттиқ конструкцияли скреперлардан ён деворларининг катталиги билан фарқ қилади. Бу турдаги скреперлар ўртача катталикдаги бўлакли ва жуда нам ёки ҳўл кон жинсларини ташишда қўлланилади.
Скреперлар тайёрланиш усули бўйича пўлат листдан, пайванд ва комбинациялашган бўлади; орқа (ишчи) деворининг тортувчи ёки ён деворлари билан бирлашиш усули бўйича – оддий ва шарнирли-йиғиладиган; тирновчи тишлари жойлашиш усули бўйича – биртомонли ва иккитомонли; ишлаб чиқарилиши – бўлакланадиган ва бўлакланмайдиган. Скрепер конструкциясига қуйидаги талаблар қўйилади: тез ва тўлиқ тўлиши; юқори мустахкамлик; юкни ташишда иложи борича кам қаршилик билан ҳаракатланиши; лаҳимнинг нотекис заминида ишлаётганда ҳаракат барқарорлиги.
Т ароқсимон скрепер (2-расм,а) орқа девор ва едирилишга чидамли хромоникелли пўлатдан тайёрланган алмаштирилувчи кескичлар 2 билан таъминланган ишчи учликдан ташкил топган корпус 1, ён тортувчилар 3 ва бош етакловчи ва етакланувчи пўлат арқонларни улайдиган иккита сирға 4 ва 5 лардан иборат. Бундай конструкцияли тароқсимон скрепер катта бўлакли кон жинсини яхши қамраб олишни таъминлайди, лекин ён деворларининг йўқлиги ташиш трассасида бир қанча миқдордаги кон жинсларининг тушиб қолишига сабаб бўлади. Тароқсимон скреперлар биртомонли ва иккита ишчи учлик кўринишида бўлади (2-расм,б). Иккитомонли скреперлар салт иш ҳолатида катта бўлакли жинслар таъсирида буралиб кетса, олдинги ҳолатига қайтариш талаб этилмайди.

2-расм. Скреперлар конструкциялари

СГ бир секцияли оддий тароқсимон скреперлар техник тавсифи

Сидирғич ҳажми, м^3	0,1	0,16	0,25	0,4	0,6	1	1,6	2,5	4
Ўлчамлари, мм эни узунлиги баландлиги	710 950 400	850 1250 500	950 1400 560	1120 2700 670	1250 2000 800	1500 2360 900	1700 2650 1060	1900 3000 1250	2240 3550 1500
Массаси, кг	160/ 85	265/ 160	400/ 265	560/ 400	800/ 560	1180/ 800	1600/ 1180	2120/ 1600	3000/ 2120

Эслатма: суратда – ишлаб чиқарилиши оғир, махражда – енгил конструкцияли.

Тароқсимон шарнирли-йиғиладиган скрепер (2-расм,в) кон жинсига яхши ботади ва тез тўлади. Орқага қайтишида орқа девори йиғилади ва ҳаракатга қаршилик кучи камаяди. У баъзида катта бўлакли юклар таъсирида ағдарилиши мумкин.

СГШ бир секцияли шарнирли-йиғиладиган скреперлар техник тавсифи

Сидирғич ҳажми, м^3	0,25	0,4	0,6	1,0	1,6	2,5
Ўлчамлари, мм узунлиги баландлиги	1700 265	2000 360	2360 450	2650 560	3000 670	3550 800
Массаси, кг	560	800	1180	1600	2120	3000

Кўпсекцияли тароқсимон скреперлар оддий ва шарнирли-йиғиладиган констртукцияли бўлиши мумкин (2-расм,г). Бундай скреперлар кичик масофаларда бирсекцияли скреперларга нисбатан бир мунча юқори унумдорликда ишлайди. 1,6-2,0 м кенликдаги лаҳимларда ишлатилади.

СГМ кўпсекцияли оддий скреперлар техник тавсифи

Сидирғич ҳажми, м^3	0,6	1,0	1,6
Ўлчамлари, мм узунлиги эни баландлиги	2550 950 560	4500 1120 670	5600 1120 670
Массаси, кг	800	1180	1600

Қутисимон скрепер (2-расм, д) тишли орқа девор 1 ва икки ён девордан тузилган. Бу конструкцияда кон жинсини ташиётганда йўқотиш жуда кичик бўлади, фақатгина скрепер қутисимон бўлганлиги учун фақатгина кичик ўлчамли бўлаклардан ташкил топган кон жинсларида ишлатилади. Қутисимон скреперлар кўпроқ калийли рудаларни ҳамда сочма конларни қазиб олишда ишлатилади.

СЯ бир секцияли қутисимон скреперлар техник тавсифи

Сидирғич ҳажми, м^3	0,16	0,25	0,4	0,6	1,0	1,6	2,5	4,0
Ўлчамлари, мм узунлиги эни баландлиги	800 710 360	950 850 400	11120 950 450	1400 1120 500	11700 1250 560	22000 1500 630	22360 1700 710	33000 1900 800
Массаси, кг	160	265	400	560	800	1180	1600	2120

Барча скреперларни турлар қатори бўйича ҳарфлар билан қуйидагича белгиланади: тароқсимон бир секцияли оддий скреперлар – СГ, тароқсимон кўпсекцияли оддий скреперлар – СГМ, тароқсимон бир секцияли шарнирли-йиғиладиган скреперлар – СГШ, қутисимон скреперлар – СЯ, совковые скреперлар – СС.