O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

Radioaktiv moddalar bilan zararlanish holatini baholash. Radiatsiyaviy holatni baholashda ma’lum hisoblashlardan tashqari, avariyadan keyin ma’lum vaqtlarda o’lchangan ionlashtiruvchi nurlanish qiymatlaridan foydalanib, o’sha aslhani portlatilgan aniq vaqtini, muayyan masofadagi fuqarolar va joylarning shikastlanish darajalari hamda boshqa holatlari maxsus formulalar va jadvallar yordamida hisoblanadi.

Radioaktiv zararlanishni baholash asosida insonga ta’sir qiladigan va uning ish qobiliyatiga ta’siri kam bo’lgan nurlanish dozasini aniqlash yotadi. Radiatsiya darajasini aniqlash maxsus asboblar - DP-5A, DP-5B, DP-5V, formulalar yordamida, grafik va jadvallar orqali amalga oshiriladi.

Formulalar yoki grafiklar yordamida radiatsiya darajasini aniqlash uchun juda tez vaqtda hisoblash ishlari bajarilishi zarur. Ushbu holatni hisobga oladigan bo’lsak nomogramma yoki grafik asosida aniqlash maqsadga muvofiq bo’ladi deb o’ylaymiz.

«Radiatsiyaviy xavfsizlik to’g’risida»gi qonunning 13-moddasida radiatsiyaviy havfsizlik holatini baholash tartiblari ko’rsatilgan. Unga ko’ra radiatsiyaviy holatni baholash deganda - joylarni radioaktiv zararlanganlik tavsifnomasi va ularning fuqarolarga, texnika, qurilish va imoratlarga hamda hayvon va o’simliklarga ta’siri tushuniladi.

Tavsifnomaga quyidagilar kiradi:

• 
  obyekt hududidagi ionlashtiruvchi nurlanishni xavflilik darajasi;
  
• 
  radioaktiv modda bilan zararlangan hudud o’lchami;
  
• 
  fuqarolar va hayvonlarning nurlanish darajasi;
  
• 
  texnika, tuproq, o’simlik, oziq-ovqat, suv, bino va inshootlarning radioaktiv zararlanganlik darajasi;
  
• 
  fuqarolarga va hayvonlarga ionlashtiruvchi nurlanishning xavflilik darajasi;
  
• 
  radiatsiya xavfining iqtisodiyot tarmog’iga qanchalik zarar yetkazganlik darajasi.
  

Radiatsiya holatining natijalariga qarab zararlangan joylarda aholiga davolash va profilaktik choralarini qo’llash zarurligi aniqlanadi. Razvedkaning bergan ma’lumotlari asosida radiatsiyaviy holatni aniqlash va baholash mumkin, bunday ma’lumotlarni tuman, shahar, viloyat va Respublika fuqaro muhofazasining rahbarlari, ularning shtablari qabul qiladilar. Radiatsiyaviy holatni baholash bilan bog’liq bo’lgan hisoblarni bajarishda turli formulalar, jadvallar, radiatsiyaviy o’lchov lineykasi va boshqa hisoblash jihozlaridan foydalaniladi.

Radiatsiyaviy holatni baholashda yadroviy portlashlar vaqtini, joyini va quvvatini bilish kerak bo’ladi. O’z vaqtida chora-tadbirlarni o’tkazish uchun bunday ma’lumotlarni amalda portlashdan keyin, darhol bilish kerak bo’ladi. Hech bo’lmaganda aslaha portlaganini bildiruvchi bitta ko’rsatkichi ma’lum bo’lishi kerak. Masalan, portlash turini bilish, joylarni radioaktiv zararlanish nuqtayi nazardan tezlikda radiatsiyaviy holatni baholashga imkon beradi. Shuning uchun bunday holatlarda ta’kidlangan ko’rsatkichlarni taxminan baholashni bilish zarur. Masalan, oddiy soat yordamida portlash vaqtini va portlash joyigacha bo’lgan masofani taxminan aniqlash mumkin. Buning uchun sariq chaqmoq hosil bo’lgandan to tovush to’lqini kuzatuv joyiga yetib kelgunga qadar o’tgan vaqtni soniyada aniqlanishi kerak.

Tovush to’lqini har bir kilometr masofani 3 soniyada bosib o’tadi. Aytaylik, kuzatuv joyiga tovush to’lqini 60 soniyada yetib kelgan bo’lsa, portlash kuzatuv joyidan 60/3=20 km uzoqlikda sodir bo’ladi.

Portlash turini olovli girdob (shar) nurlanishi so’ngandan keyin ko’rib aniqlash mumkin. Agar changli ustun, bulut bilan ulangan bo’lsa, (qo’ziqorin tuzilishidagi ko’rinishda) u holda portlash yer ustida sodir bo’lgan bo’ladi. Agar portlash havoda sodir etilgan bo’lsa, u holda changli ustun, bulut bilan ulanmagan bo’ladi. Eng qiyin masala portlash quvvatini aniqlash hisoblanadi. Ammo uni taxminan qiymatini bilish mumkin. Buning uchun portlash sodir etilgandan (8-9 minutdan) keyin chang ustunini yerdan maksimal balandligi “h” va bulutni ko’rinib turgan gorizontal diametri “d” aniqlanib, so’ngra ularning nisbatiga ko’ra, aslahaning taxminiy quvvati topiladi. Masalan, h/d_x=5 bo’lsa, bu trotil ekvivalenti 5000 tonnali, agar h/d_x=1 bo’lsa trotil ekvivalenti 1 ming tonnali aslahaga to’g’ri keladi.

Yadroviy aslahalar yer ustida portlatilganda hosil bo’ladigan bulut shamol ta’sirida uzoq joylargacha tarqalib, yerga tushadi va o’sha joylar taxminan 4 ta zararlangan hududga bo’linadi. Zararlangan joylarning (A,B,V,G hududlari) radioaktiv holatini baholash quyidagi tartibda aniqlanadi:

• 
  radioaktiv shikastlangan joylarning ko’lami aniqlanadi;
  
• 
  radioaktiv shikastlangan hududlarni xaritaga tushiriladi;
  
• 
  boshlang’ich shikastlanish vaqti aniqlanadi.