O'zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti olmaliq filiali

17.5-rasm. Ammoniy ortofosfatlari ishlab chiqarish uchun qurilma sxemasi:
1-birinchi bosqich saturatori; 2-quyultirgich; 3,9-sentrifuga; 4-issiq suv uchun bak; 5-birinchi bosqich cho‘kmasi uchun barabanli quritgich; 6-ammoniy fosfat eritmasining yig‘gichi; 7-ikkinchi bosqich bug‘latish tizimi; 8-mono- yoki diammoniyfosfat uchun kristallizator; 10-ikkinchi bosqich saturatori; 11- kristallanish siklidan qolgan eritma yig‘gichi; 12-mono- yoki diammoniyfosfat uchun quritgich.

Diammoniyfosfat olish uchun bug‘latilgan monoammoniyfosfat eritmasi ikkinchi bosqichda pH8 gacha qo‘shimcha ammiak bilan to‘yintiriladi. Ammiak yo‘qotilishining oldini olish uchun to‘yintirish 80^OC dan past haroratda o‘tkaziladi. So‘ngra diammoniyfosfat eritmasi kristallantirishga yuboriladi, sentrifugalanadi va ajratilgan diammoniyfosfat quritiladi. Diammoniyfosfatdan ammiakni yo‘qotilishini va monoammoniyfosfatga aylanishini oldini olish uchun uni 60^OC da quritiladi. Monoammoniyfosfatning quritilishi esa 100-110^OC gacha o‘tkazilishi mumkin. Sxemasi 3.5-rasmda tasvirlangan qurilmada termik fosfat kislotadan ham, ekstraksion fosfat kislotadan ham mono- yoki diammoniyfosfat ishlab chiqarilishi mumkin.

Tabiiy fosfatlar tarkibidagi minerallarning fosfat kislotasi bilan parchalanishi

Ammofosfat texnologik nuqtai nazardan ammofos va qo‘shaloq superfosfat orasidagi holatni egallaydi va teng ma’noda ikkala mahsulot texnologiyasini ifodalashda ko‘rib chiqilishi mumkin. Xuddi qo‘shaloq superfosfat olishdagi kabi ammofosfat olishda ham fosfat kislotaning kimyoviy energiyasidan qo‘shimcha miqdordagi fosfatli xomashyoni parchalashga sarflanadi va kalsiy fosfatlari hosil qilinadi. Xuddi ammofos olishdagi kabi ta’sirlashmagan erkin fosfat kislota ammiak bilan neytrallanadi va ammoniy fosfatlari hosil qilinadi.

Tabiiy fosfatlar tarkibidagi minerallarning fosfat kislotasi bilan parchalanishi quyidagi asosiy reaksiyalar bo‘yicha sodir bo‘ladi:

Ma’lum xomashyo uchun fosfat kislotaning stexiometrik me’yori – ko‘rsatilgan reaksiyalarni va boshlang‘ich ekstraksion fosfat kislota eritmasidagi neytrallovchi (CaO, MgO, R₂O₃) va kislotali (H₂SO₄) qo‘shimchalarning bo‘lishini e’tiborga olgan holda belgilanadi.
Tabiiy fosfatni fosfat kislotali parchalashdan olinadigan bo‘tqa tarkibidagi erkin fosfat kislotani gaz holatidagi ammiak bilan neytrallash jarayonida dastlab monoammoniyfosfat hosil bo‘ladi:
H3PO4 + NH3 = NH4H2PO4
Neytrallash issiqligining ajralishi hisobiga massaning harorati 80- 90^OC gacha ko‘tariladi va buning hisobiga ammofosfat bo‘tqasi birmuncha quriydi. Bunda suvda eriydigan P₂O₅ miqdori kamaymaydi.
Nisbatan kuchliroq ammoniylashtirish natijasida monokalsiyfosfat dikalsiyfosfatga aylanadi:
Ca(H₂PO₄)₂∙H₂O + NH₃ + H₂O = CaHPO₄∙2H₂O + NH₄H₂PO₄
Ca(H₂PO₄)₂∙H₂O + CaSO₄ + 2NH₃ + 3H₂O = 2CaHPO₄∙2H₂O + (NH₄)₂SO₄
Bunday chuqur ammoniylashtirish natijasida ammofosfatdagi suvda eriydigan P₂O₅ miqdori anchagina kamayadi, ammo o‘zlashadigan P₂O₅ miqdori sezilarli o‘zgarmaydi. Ammoniylashtirishni yanada davom ettirish P₂O₅ retrogradatsiyasiga olib keladi – dikalsiyfosfat o‘simliklarga qiyin o‘zlashadigan trikalsiyfosfat shakliga aylanadi:
3CaHPO₄∙2H₂O + 2NH₃ = Ca₃(PO₄)₂ + (NH₄)₂HPO₄ + 6H₂O
NH₄H₂PO₄ + NH₃ = (NH₄)₂HPO₄
(NH₄)₂HPO₄ + 3CaHPO₄∙2H₂O = Ca₃(PO₄)₂ + 2NH₄H₂PO₄ + 6H₂O 2CaHPO₄∙2H₂O + CaSO₄ + 2NH₃ = Ca₃(PO₄)₂ + (NH₄)₂SO₄ + 4H₂O
Ammofosfat texnologiyasining qo‘shaloq superfosfat texnologiyasidan farqi shundaki, bunda ishlatiladigan ikkilamchi fosfat oz miqdorda bo‘ladi, ya’ni qo‘shaloq superfosfat ishlab chiqarishdagi ikkilamchi fosfat bilan kiradigan umumiy miqdorining 25% o‘rniga ammofosfat ishlab chiqarishda 10-15% P₂O₅ ishlatiladi. Ammofosfat ishlab chiqarishda kislota me’yorining haddan yuqori bo‘lishi, hattoki quyi navlardagi fosfatli xomashyolardan olingan EFK ishlatilganda ham ikkilamchi fosfat parchalanish darajasining yuqori bo‘lishini ta’minlaydi. Superfosfatlar samaradorligi bilan solishtirilganda ammofosfat agrokimyoviy
samaradorligining yetarli darajada yuqori bo‘lishi, ayniqsa quyi navli fosfatli xomashyolar ishlatilishi ammofosfat ishlab chiqarish sanoatini tashkil etish maqsadga muvofiqligini ko‘rsatadi. Bu mahsulot mavjud ammofos ishlab chiqarish qurilmalarini qisman o‘zgartirish hisobiga olinishi mumkin.