O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi Islom Karimov nomidagi Toshkent Davlat Texnika Universiteti

Inson rivojlanishi indeksi va aholi jon boshiga YaIM mamlakat iqtisodiy rivojlanishining asosiy ko‘rsatkichlari hisoblanadi. Iqtisodiyotning o‘sishi va rivojlanishi bir-biri bilan bog‘liq, lekin iqtisodiyotning rivojlanishi birlamchi hisoblanadi, chunki aynan iqtisodiyotning rivojlanishi uzoq muddatli istiqbolda iqtisodiy o‘sishining asosi bo‘lib xizmat qiladi. Shunga ko‘ra, iqtisodiy o‘sish va iqtisodiy rivojlanish nazariyalari o‘zaro bog‘liq va bir-birini to‘ldiradi. Iqtisodiy o‘sish va rivojlanishning asosiy omili inson kapitali va u yaratadigan innovatsiyalardir. Rivojlanish darajasi bo‘yicha davlatlarni taqqoslash uchun quyidagi ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga olgan ko‘rsatkichlar tizimi qo‘llaniladi: aholi jon boshiga YaMM va YaIM; aholining turmush darajasi va sifati; iqtisodiyotning raqobatbardoshligi; mehnat unumdorligi va iqtisodiy samaradorlikning boshqa ko‘rsatkichlari; aholi jon boshiga inson kapitalining qiymati, uning sifati va samaradorligi; jahon iqtisodiyotiga integratsiya qilinganlik darajasi; korrupsiya darajasi; dunyoning yetakchi reytinglarida egallangan joy; moliyaviy-iqtisodiy reytinglar va jahonning yetakchi reyting agentliklarining bahosi; iqtisodiyotning tarmoq tarkibi, xomashyo iqtisodiyotning ulushi; aholi jon boshiga asosiy mahsulotlar ishlab chiqarish.
Iqtisodiy o‘sish yaratilgan yalpi ichki mahsulot va uning aholi jon boshiga hisoblangan ko‘rsatkichlari yordamida aniqlanadi. Agarda iqtisodiyotning rivojlanishiga baho beriladigan bo‘lsa, iqtisodiy o‘sish yalpi ichki mahsulot, agarda aholining yashash darajasiga baho beriladigan bo‘lsa, yalpi ichki mahsulotning jon boshiga hisoblangan ko‘rsatkichidan foydalaniladi.
Iqtisodiy o‘sish mutloq va nisbiy bo‘lishi mumkun. Mutloq iqtisodiy o‘sish (O'_m) ma’lum davrda yaratilgan tovar va xizmatlarning miqdori qanday o‘zgarayotganini ko‘rsatadi va real YaIM ning bu yilgi xajmidan (Q2) solishtiriladigan yilning (Q1) miqdori ayirib tashlanadi. O'_m =Q2-Q1 Masalan: 2019 yilda real YaIM hajmi 200 milliard dollar bo‘lsa, 2020 yilda 210 milliard dollarni tashkil etdi. Bunda mutloq iqtisodiy o‘sish 10 milliard (210-200=10) dollarga teng. Mutloq o‘sish milliy iqtisodiyotni salohiyati, ko‘lamlarini ko‘rsatadi
Nisbiy iqtisodiy o‘sish foizda iqtisodiy o‘sish sur’atlarida aniqlanadi:
O'_m =
Masalan, 2019 yilda real YaIM hajmi 200 milliard dollar bo‘lsa (Q1), 2020 yilda 210 milliard dollarni (Q2) tashkil etgan. Raqamlarni ifodaga qo‘yamiz:
O'n = %. Demak, 2019-2020 yillarda YAIM o‘sish sur’ati % ga teng bo‘lgan.
Ijtimoiy mahsulotning o‘sish sur’ati bilan ishlab chiqarish omillari miqdorining o‘zgarishi o‘rtasidagi nisbat iqtisodiy o‘sishning ekstensiv yoki intensiv turlarini belgilab beradi.