|
Zilzila dahshatlari
O‘zbekistonda tug‘ilib o‘sgan, bu yerda ancha -yillardan beri yashab
kelayotgan har bir kishi yurtimizda tez-tez zilzilalar sodir bo‘lib turishini,
98
ba’zan ular nihoyatda dahshatli ekanini biladi va tasavvur qiladi. Lekin
inson tabiatida unutuvchanlik odati bor. Masalan, urushdan uzoqlashgan
sari urush dahshatlarini, toshqindan uzoqlashgan sari uning kulfatlarini
unutamiz, yana suv toshishi mumkin bo‘lgan yerlarga imoratlar quramiz,
kasaldan keyin parhezni unutamiz va h. k.
Zilzila ham tezda “unutiladigan” tabiiy ofatlardan biri hisoblanadi.
Ko‘pgina yerlarni, davlatlarni olsak ming, hatto ikki-uch ming yillik
zilzilalarning tarixiy jadvallari bor. Bizning O‘zbekistonga kelsak, ming
afsuski, zilzilalar to‘g‘-risidagi ma’lumotlar to‘la yetib kelmagan. Keyingi
100-200-yillik ma’lumotlar bor, holos. Undan ilgarigilari to‘g‘risida
ayrim tasodifiy ma’lumotlar saqlangan. Balki eski qo‘lyozmalarda,
kitoblarda bizga nihoyatda zarur bo‘lgan ma’lumotlar saqlanayotgandir.
Bu sohada tarixchilarimiz, tilshunoslar va adabiytshunoslar yordam
qo‘llarini cho‘zadilar dteb umid qilamiz. Lekin hatto ana shu ayrim
tasodifiy
ma’lumotlarga
qaraganda
ham
tarixda
ko‘pchilik
shaharlarimizda talofatli zilzilalar bo‘lib o‘tganini ko‘ramiz. 838-839-
yillarda Farg‘onada, 942-yilda Buxoroda, 1208-1209-yillarda Urganchda,
1490-yilda
Samarqandda,
1494-yilda
Namanganda,
1620-yilda
Axsikentda, 1921-1922 yillarda Buxoro va Samarqand yaqinida, 1902-
yilda Andijonda, 1927-yilda Namanganda, 1868, 1924, 1938, 1966-
yillarda Toshkentda, 1976-1984 yillarda Gazlida va h. k.
Har birimizning, ayniqsa ham shaharlarimizdan ko‘pchiligining
yodida qolgan Yer qimirlashi bu 1966-yilning 26 aprelidagi Toshkent
zilzilasidir. Bu zilzila jumhuriyatimiz uchun, millatimiz uchun nihoyatda
ayanchli tarixiy voqea hisoblanadi. 1991-yili shahrimizning ana shu qora
kuniga chorak asr to‘ldi. O‘ylaymizki, hali olimlar bu ko‘ngilsiz voqea
xususida ko‘p yozishadi va uning sabablarini keng yoritishadi. Hozir bu
voqea to‘g‘risida xalqimiz boshiga tushgan: eng qora kunlardan biridir
deya olamiz, holos. Odamlar faqat boshpanalarini emas, yerlarini, milliy
urf-odatlarini ham yo‘qotdi. Mavzudan chiqmaslik uchun yana
zilzilalarga qaytamiz. Xalqimiz boshiga tushgan eng qora kunlar va
ayanchli voqealardan biri 1902-yildagi 9-10 ballik Andijon zilzilasidir. U
o‘sha paytdagi shaharni to‘la-to‘kis kunpayakun qildi. Ming minglab
odamlarning yostigini quritdi. Xalqning bu voqeaga atalgan yuzlab
mungli marsiyalari ma’lum.
Masalan: Tandirda noni qoldi, qozonda oshi qoldi, Beshikda bola
qoldi, Bechora andijonlik.
99
Zilzila dahshatlarini tasavvur qilish uchun yaqinginada bo‘lib o‘tgan
Spitak (Armaniston) va Xisor (Tojikiston) zilzilalarini, yoki 1948-yilga
Ashxobod va 1949-yildagi hayit zilzilalarini eslab o‘tish kifoya. Yuz
minglab odamlarning halok bo‘lganlari sir emas. Ming afsuski,
O‘zbekistonning ko‘pgina maydonlarida ham xuddi shunday kuchli
zilzilalar sodir bo‘lish xavfi yo‘q emas. Men bu bilan odamlarni
qo‘rqitmoqchi yoki vahimaga solmoqchi emasman. Bir mutaxassis
sifatida ana shunday ko‘ngilsiz voqealar jumhuriyatimizning juda ko‘p
aholi zich yashaydigan yerlarida, -yilning xohlagan kunida to‘satdan
bo‘lishi ehtimoldan holi bo‘lmagan hodisa deb qarayman. Asosiy
maqsadim, odamlarni qo‘rqitish emas, zilziladan xalos bo‘lish choralari
haqida fikr yuritish, zilzila zararini iloji boricha kamaytirish va buning
uchun qanday muammolar borligi bilan o‘rtoqlashish-dir.
AQSH Smitson instituti tabiiy ofatlar bo‘limi ma’lumotlariga
qaraganda, 1947-1970-yillarda turli tabiiy ofatlardan qurbon bo‘lganlar
soni 1192000 kishini tashkil qiladi. Jumladan tsiklon, bo‘ron, dovullardan
qurbon
bo‘lganlar
soni
760000
kishini,
zilzilalardan
190000,
toshqinlardan 180000 va momaqaldiroq, tsunami, vulqonlar otilishidan
62 000 kishi qurbon bo‘lgan. Bu raqamlardan ko‘rinib turibdiki, tabiiy
ofatlar ichida zilzila ikkinchi o‘rinda turarkan. Bizning fikrimizcha, bu
ma’lumot unchalik to‘gri emas. Chunki faqat sobiq Sovet Ittifoqida 1948-
yilgi Ashxobod va 1949-yilgi hayit zilzilalari paytida halok
bo‘lganlarning soni 150 000 kishiga borib qoladi. Yer shari bo‘yicha
albatta bu raqam ancha yuqori bo‘lishi kerak.
Yer shari bo‘yicha -yiliga o‘rta hisobda o‘n mingga yaqin kuchli va
sezilarli zilzilalar bo‘lib o‘tadi. Ulardan 15-20 tasi fojiali va dahshatli
hisoblanadi. Jadvalda turli kuchga (magnitudaga) ega bo‘lgan
zilzilalarning - yillik o‘rtacha sonini keltiramiz. (10-jadval)
Bundan ham kuchsiz zilzilalar soni esa nihoyatda ko‘p. Yer
sharining juda ko‘p maydonlarida zilzilalar bo‘lib turadi, lekin ularninng
eng ko‘pi uchta poyasda bo‘ladi. Biriichisi - Tinch okean poyasiga
taxmnnan 80 foiz zilzilalar to‘g‘ri keladi. Ikkinchisi O‘rta yer dengizi -
Osiyo poyasida taxminan 15 foiz zilzilalar sodir bo‘ladi. Uchinchi
poyasga (Atlantika, Hind okeani zonalari, Sharqiy Afrika zonasi va
boshqalar) taxminan 5 foiz zilzilalar to‘gri keladi.
Rossiyadagi seysmik faol maydonlarga: Karpat tog‘lari, Moldova,
Qrim, Kavkaz, O‘rta Osiyo, Qozog‘iston, Baykal atrofi va Uzoq Sharq
o‘lkasi kiradi. Bizning O‘zbekiston jumhuriyatimiz 7, 8, 9 va undan ham
100
ortiq balli zilzilalar bo‘lib turadigan seysmik jihatdan faol zonalardan biri
hisoblanadi.
10-jadval
Zilzilalar
Magnituda
Zilzilalarning yillik o‘rtacha
soni
Dunyo miqyosidagi fojia
>8
1-2
Regional miqyosidagi
talofatli
7-8
15-20
Lokal miqyosdagi kuchli
6-7
100-150
O‘rtacha kuchdagi
5-6
750-1000
Joylardagi kuchsiz
shigastlantiruvchi
4-5
500-7000
Do'stlaringiz bilan baham: |
