O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

Seysmik rayonlashtirish
 
 
Zilzilashunoslikning eng muhim tarmoqlaridan biri seysmik 
rayonlashtirish hisoblanadi. Seysmik rayonlashtirish deganda qayerda, 
qanday kuch bilan zilzila sodir bo‘lishini aniqlash tushuniladi. Katta 
maydonlar uchun qayerda, qanday kuch bilan Yer qimirlashini aniqlash 
uchun yer qobig‘ining tuzilishi, undagi harakatlar, yerning fizik 
maydonlari bo‘lib o‘tgan zilzilalar to‘g‘risidagi ma’lumotlar chuqur 
tadqiq qilinadi. Zilzila gipotsentrlari ko‘pincha yerning chuqur va 
serharakat 
yoriqlarida, 
hozirgi 
zamon 
harakatlari 
va 
ularning 
gradiyentlari, yerning gravitatsion va magnit maydonlarining katta 
gradiyentli joylarida va shunga o‘xshash Yer qobig‘idagi qator anomal 
parametrik joylarida joylashadi. Har bir parametr bilan zilzila kuchi 
o‘rtasidagi bog‘lanishlar qidirib topiladi. Ko‘pincha ayrim parametrlar 
bilan zilzila kuchi orasidagi boglanishlar bir xilda bo‘lmaydi. Ular 
orasidagi boglanish ba’zi parametrlar uchun yuqori, ba’zilari uchun kichik 
qiymatga ega. Ayrim parametrlar va zilzila kuchi o‘rtasidagi boglanish 
doim ham to‘g‘ri chiziqli bog‘lanishga ega bo‘lavermaydi. Shuning 
uchun, ko‘plab parametrlar va zilzila kuchi orasidagi bog‘lanishni 
hisoblab topishga asoslangan rayonlashtirish mukammalroq bo‘ladi. 
Seysmik rayonlashtirish uchun eng asosiy parametr bo‘lib o‘tgan 
zilzilalar haqidagi ma’lumotdir. Birinchi bosqichda yirik maydonlarda 
bo‘lib o‘tgan zilzila epitsentrlari xaritaga tushiriladi. Xaritadagi Yer 
yoriqlari, geologik yirik strukturalar, ular bilan bog‘liq Yer fizik 
maydonlarining yo‘nalishlarini hisobga olgan holda bir xil kuchli zilzila 
epitsentrlari ball chiziqlari bilan tutashtiriladi. Yirik maydonlarda 
qayerda, qanday kuch bilan zilzila sodir bo‘lishini grafik usulda ko‘rsatish 

---

110 
yordamida seysmik rayonlashtirish xaritalari tuziladi. Yuqorida keltirilgan 
usul eng oddiy va shu bilan birga ancha noaniq bo‘lgan xarita tuzishga 
imkoniyat beradi. 
Xaritalar mukammalroq bo‘lishi uchun zilzila kuchi va turli 
parametrlarning kattaliklari orasidagi bog‘lanish aniq matematik 
hisoblashlar 
asosida 
topiladi. 
Hisoblashda 
15-20 
ta 
parametr 
ko‘rsatkichlari hisobga olinadi. 
Zilzila kuchi bilan turli parametrlar kattaliklari orasidagi eng yaxshi 
bog‘lanish yerning yangi davrdagi harakat kattaliklari, hozirgi zamon 
harakatlari, 
gravitatsion 
maydonning 
gradiyentlari 
orasidagi 
boglanishlardir. Yerning yangi davr o‘zgarishlari kattaligi qancha katta 
bo‘lsa, o‘sha Yerlardagi zilzilalar kuchi shunchalik Yuqori bo‘ladi. Xuddi 
shunga o‘xshash Yer gravitatsiya maydoni gradiyenti yuqori joylarga ham 
kuchli zilzilalar to‘g‘ri keladi. 
Seysmik rayonlashtirish qo‘llanilayotgan usullarga, masshtabga 
qarab uchga - umumiy seysmik rayonlashtirishga, mukammal seysmik 
rayonlashtirishga va seysmik mikrorayonlashtirishga bo‘linadi. 
Umumiy seysmik rayonlashtirish sobiq Rossiyaning barcha 
seysmofaol rayonlarn uchun yaxlit bitta xarita tuzishdan iborat. Xarita 
odatda 1:10000000, 1:8000000, 1:5000000 kabi mayda masshtablarda 
taxminan har 10-15 -yilda bir martadan tuziladi. Dastlabki seysmik 
rayonlashtirish xaritasi Rossiyada 1930 -yillarda tuzilgandi. Hozirgi 
kunda hamma foydalanishi lozim bo‘lgan, Davlat qurilish boshqarmasi 
tomonidan tasdiqlangan xarita OSR-78 (OSR - obshego seysmicheskogo 
rayonirovaniya) umumiy seysmik rayonlashtirish xaritasi hisoblanadi. Bu 
yerda 78-xarita tasdiqlangan 1978-yilni bildiradi. Xarita tuzishga 
asoslangan materiallar 1980-yilda Rossiyanining seysmik rayonlashtirish 
kitobida (akademik M.A Sadovskiy bosh redaktor) Moskvada chop etildi. 
Xaritaning o‘zi esa 1983-yilda ko‘p ming sonli nusxada bosilib chiqdi. 
Xaritaning tez-tez qaytadan tuzilishiga sabab unda qayerda, qanday 
kuch bilan zilzila sodir bo‘lishini hamma joy uchun ham to‘g‘ri 
ko‘rsatishning qiyinligidadir. Xarita tuzilib bo‘lgandan keyin tabiatning 
o‘zi unga “tuzatish” kiritib xatolarini tuzatadi. Masalan, 1948-yilgi 
Ashxobod, 1970-yilgi Dog‘iston, 1988-yilgi Spitak zilzilalaridan keyin 
xaritalarda 2-3 ballgacha xatoliklarga yo‘l qo‘-yilgani ma’lum bo‘ldi. 
1976 -yilgi Gazlidagi zilzilagacha OSR-78 xaritasining dastlabki 
nusxasida Gazli ham 7 ballik zonaga kiritilgandi. Afsuski xarita 
tuzishdagi xatoliklar juda ham qimmatga tushadi. Ashxobod va Spitak 

---

111 
zilzilalaridan keyin jami 150 mingcha kishi qurbon bo‘ldi. Bo‘lib o‘tgan 
zilzilalardan tashqari yildan yilga joylarning geologik, tektonik
tuzilishlari mukammalroq o‘rganiladi. 
Undan tashqari seysmik rayonlashtirishning avvalgilariga qaraganda 
puxtaroq, aniqroq usullari yaratiladi. Bu narsalarning hammasi har 10-15 
-yilda seysmik rayonlashtirish xaritasini yangidan tuzishni taqozo yetadi. 
Hozirgi kunga kelib OSR-78 xaritasi ancha eskirdi. U quruvchilarning 
talabiga to‘la javob berolmayapti. Shuning uchun, 1991-1995 -yillarda 
yangi seysmik rayonlashtirish xaritasini tuzish rejalashtirilgan. Bu xarita 
ustida hozir juda ko‘p olimlar ish olib borishmoqda. O‘ylaymizki, keyingi 
xarita avvalgilaridan ancha mukammal, aniq tuzilib, ilgarigilarining 
qo‘pol xatolarini takrorlamaydi. 
Qo‘pol xatolar deyishimizga sabab, masalan birgina Spitakni olsak, 
xarita tuzishda 2-3 ballga adashilgan, binolar 9-10 ballga mo‘ljallab emas, 
6-7 ballga mo‘ljallab qurilgan. Qurilish normalari ham qo‘pol buzilgan. 
Bu xatolar 25-30 ming kishining qurbon bo‘lishiga, bir necha milliard 
so‘mlab moddiy zarar ko‘rishga olib keldi. Biz o‘ylaymizki, xaritada 
faqat Armaniston maydonida emas, balki boshqa joylarda ham
xatoliklarga 
yo‘l 
qo‘-yilgan. 
Bunday 
xatoliklarga 
bizning 
O‘zbekistonning ayrim maydonlari uchun ham yo‘l qo‘-yilgan bo‘lishi 
mumkin. Ayniqsa, g‘arbiy va Janubiy O‘zbekistonda bunday Yerlarning 
bo‘lishi ehtimoldan holi emas. Chunki seysmologik jihatdan u Yerlar 
Sharqiy 
O‘zbekistonga nisbatan kamroq o‘rganilgan. Zilzilalar 
to‘g‘risidagi tarixiy ma’lumotlar ham juda kam aniqlangan. 
Mukammal (detal) seysmik rayonlashtirish xaritalari 1: 1000000, 
1:500000 kabi o‘rtacha masshtablardda tuziladi. Bu xaritalar nisbatan 
kichikroq maydonlar uchun, masalan, Toshkent vohasi, Fargona vodiysi 
yoki Markaziy Qizilqum kabi maydonlar uchun tuziladi. Bunday xarita 
tuzishda foydalaniladigan ma’lumotlar ham ancha aniq va puxta bo‘lishi 
kerak. Bo‘lib o‘tgan zilzilalarning epitsentri, chuqurligi, kuchi haqidagi, 
geologik, tektonik tuzilish, geofizik maydonlar, yerning hozirgi va yangi 
zamon harakatlari va shunga o‘xshash barcha ma’lumotlar yuqorida 
ko‘rsatilgan masshtabdagi aniqlikni qanoatlantirishi kerak. Bundan 
tashqari mukammal xarita tuzishda seysmopriyomniklar yordamida 
sezilarli va kuchli zilzilalarning tebranish parametrlari aniq yozib olinadi 
va xarita tuzishda foydalaniladi. Xaritada qayerda, qanday kuch bilan 
zilzilalar sodir bo‘lishi ko‘rsatiladi. 

---

112 
Seysmik 
mikrorayonlashtirish 
xaritalari 
yanada 
yirikroq 
masshtablarda (1:10000, 1:5000. 1:25000, 1:50000) ayrim shahar, rayon, 
suv omborlari, yirik qurilish oyektlari, atom elektr stansiyalari va boshqa 
maydonlar uchun tuziladi. Bu xaritada joyning geologik tuzilishi, undagi 
tog‘jinslarining 
tarkibi, 
Yer 
osti 
suvlarining 
chuqurligi 
kabi 
parametrlarning zilzila kuchiga ta’siri ko‘rsatiladi. Ya’ni, seysmik 
mikrorayonlashtirish deganda zilzila kuchi u yoki bu maydonda joyning 
sharoitiga qarab qanday namoyon bo‘lishini ko‘rsatadi. Zilzila kuchi 
tog‘jinslari qattiq yaxlit massivlardan iborat joylarda 1-2 ballga qirqiladi, 
aksincha bo‘shroq tog‘jinslaridan iborat (tuproq, qumtuproq va h. k.) 
joylarda esa 1-2 ball ortiqroq kuch bilan namoyon bo‘ladi. Yer osti 
suvlari ham yer sathiga qanchalik yaqin bo‘lsa, ular zilzila kuchini 
shunchalik ko‘proq orttiradi. Demak, joylarning sharoitiga qarab zilzilalar 
1-2 ballgacha ortiq kuch bilan yoki shuncha kam kuch bilan namoyon 
bo‘lishi mumkin. 
Seysmik mikrorayonlashtirish xaritalari hozirgacha jumhuriyatning 
ko‘pgina yirik shaharlari va boshqa oyektlari uchun tuzib bo‘lingan. Ular 
Toshkent, Chirchiq, Yangiyo‘l, Andijon, Farg‘ona, Namangan, Qo‘qon, 
Samarqand, Buxoro, Zarafshon va boshqa shaharlar, Chorvoq, To‘polon, 
Xisarak va boshqa suv omborlari, Qibraydagi “Yadro Fizikasi” 
institutining reaktori joylashgan oyekt va boshqalardan iborat. 
Yuqorida keltirilgan xaritalarning hammasi turli qurilish va 
loyihalash tashkilotlariga tatbiq etilgan. Xaritalarni xalq xo‘jaligiga tatbiq 
etish natijasida ko‘rilgan iqtisodiy foyda 100 million so‘mdan ortib 
ketadi. 
Xarita tuzish uchun joylarning geologik, tektonik, geomorfologik 
tuzilishi, muxandislik geologiyasi sharoiti puxta o‘rganiladi. Ko‘plab 
zilzilalarning tebranish qonuniyatlari seysmopriyomniklar yordamida aniq 
yozib olinadi. Ya’ni, turli kuchdagi zilzilalar qanday chastotada va 
amplitudada namoyon bo‘lishi aniqlanadi. Bu esa o‘z navbatida 
quruvchilarga qanday tipdagi binolar qurishni loyihalashtirish kerakligini 
ko‘rsatuvchi omillarlan biri bo‘lib xizmat qiladi.