O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi guliston davlat universiteti

O`zbekistonda mintaqaviy siyosatni rivojlantirishning o`ziga xos xususiyatlari
Ayni vaqtda mamlakatimiz bosib o`tgan taraqqiyot yo`lining chuqur tahlili, bugungi kunda jahon bozori kon`yunkturasi keskin o`zgarib, globallashuv sharoitida raqobat tobora kuchayib borayotgani davlatimizni yanada barqaror va jadal sur`atlar bilan rivojlantirish uchun mutlaqo yangicha yondashuv hamda tamoyillarni ishlab chiqish va ro`yobga chiqarishni taqozo etmoqda.
Xususan, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning
2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni bilan tasdiqlangan
«2017 — 2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishi bo`yicha Harakatlar strategiyasi»ning 3-ustivor yo`nalishida iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirishga yo`naltirilgan - makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va yuqori iqtisodiy o`sish sur`atlarini saqlab qolish, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish, qishloq xo`jaligini modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish, iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish bo`yicha institutsional va tarkibiy islohotlarni davom ettirish, xususiy mulk huquqini himoya qilish va uning ustuvor mavqeini yanada kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini rag`batlantirish, hududlar, tuman va shaharlarni kompleks va mutanosib holda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy ettirish, investitsiyaviy muhitni yaxshilash orqali mamlakatimiz iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga xorijiy sarmoyalarni faol jalb etish ustivor vazifa sifatida belilab qo`yilgan¹.
Globallashuv va ko`p ukladli iqtisodiyot sharoitida iqtisodiy tizimlarning rivojlanishining hududiy jihatlari o`rni mintaqaviy rivojlanishdagi ijtimoiy-iqtisodiy muvozanatdan kelib chiqadigan makroiqtisodiy va mega darajasida o`sib bormoqda. Bir tomondan, globallashish - resurslarni samarali ishlatish va jamiyat ehtiyojlarini maksimal darajada qondirish uchun turli mamlakatlarning harakatlarini (sarmoya, mehnat, tabiiy va hokazo) birlashtiruvchi jarayon, bu esa xalqaro ekspluatatsiyaga olib keladigan resurslarning beg`araz harakatini anglatadi.
Bundan tashqari, ushbu resurslardan maksimal darajada foydalanishni ta`minlaydigan mega-korporatsiyalar korporatsiyalarning miqyosiga katta ta`sir ko`rsatadi. Ko`plab mamlakatlar hududlarida giper-urbanizatsiya, markazlashtirilgan tendentsiyalar, atrof-muhit muammolari, depressiya sharoitida ishlab chiqarish va ishsizlikning o`sishi mintaqaviy rivojlanishni boshqarishga ilmiy asoslangan yondashuvni talab qiladi.
Zamonaviy mintaqaviy iqtisodiy siyosat sanoat korxonalari joylashgan joyni, avvalo, muayyan hududning barqaror afzalliklarini hisobga olgan holda (hududiy xarajatlar, mehnat, aholi punktlarini to`plash, infratuzilmaning mavjudligi, xizmat ko`rsatish va tarqatish hududlari va boshqalar) hisobga olinishi kerak.
Daromadni maksimal darajada oshirish uchun mikroekonomik omillarni hisobga olgan holda ishlab chiqarish xarajatlarini minimallashtirish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Shu bilan birga tarmoqlar va tashqi savdoning barcha zarur resurslar bilan o`zaro munosabatini hisobga olish kerak. Har bir iqtisodiy hudud mintaqalararo raqobat tufayli o`z chegaralari bilan bir xil bozor bo`lishi kerak. Ayrim izolyatsiya qilingan sanoat korxonasini emas, balki bir-biriga bog`liq bo`lgan korxonalarni hisobga olish kerak. Bu nazariy yo`nalish o`zgarmaydigan narxlarni, ijara, talab va taklif funktsiyalarini va dinamikaning elementlarini hisobga olgan holda daromadlarni maksimal darajada oshirish uchun xarajatlarni minimallashtirish (nafaqat transport, balki ishlab chiqarish) bilan ham tavsiflanadi. Hududiy iqtisodiy muvozanat modellari asosida joylashtirishning umumiy nazariyasini yaratish zaruriyati yuzaga keladi.
O`zbekistonda mintaqaviy siyosat, birinchi navbatda, mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini tartibga solish, mintaqaviy farqlarni kamaytirishga qaratilgan. Ushbu siyosatni amalga oshirish vositalariga quyidagilar kiradi: mahalliy byudjetlarni moliyalashtirishning mavjud tizimi, davlat maqsadli ijtimoiy dasturlari, davlatning investitsiya siyosati, kam rivojlangan, mehnat resrslari ortiqcha hududlarga yo`naltirilgan shuningdek, yangi transport kommunikatsiyalari, hududiy ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish dasturlarini yaratish.
Ko`p ukladli iqtisodiyot sharoitida bozor munosabatlarini shakllantirish va rivojlantirishda iqtisodiy islohotlarni ilmiy asoslash zarur.
Zamonaviy xo`jalik boshqaruvi sharoitida iqtisodiy rivojlanish hududiy jihatlari hisobga olishni talab qiladi.
Radikal iqtisodiy islohotlarni ilmiy asoslash uchun mintaqaviy iqtisodiyot alohida ahamiyatga ega. Bozor munosabatlari sharoitida milliy iqtisodiyotni rivojlantirish zaruriyati iqtisodiy hududlar o`rtasidagi tengsizliklarni keltirib chiqaradi.
Hududiy depressiyaga uchragan iqtisodiy hududlarda ishsizlikning oshishi, ishlab chiqarishdagi pasayish, aholining giper-urbanizatsiyasi va jiddiy ekologik muammolarga olib keladi.
Shuning uchun bozor munosabatlari sharoitida ishlab chiqarishni iqtisodiy va ijtimoiy omillarni hisobga olgan holda tashkil etish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Iqtisodiy mintaqalarning ishlab chiqarishni tashkil qilish va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi ishlab chiqarish kuchlarining ishlab chiqarish munosabatlariga muvofiqligi, iqtisodiyotning hududiy tuzilmasini va umuman respublikada iqtisodiyotni hududiy tashkil qilishni yaxshilashga hissa qo`shish bilan strategik pozitsiyalarni rivojlantirishni talab qiladi. Ishlab chiqarish va iqtisodiyotning iqtisodiy hududlarida rivojlanishi asosan davlatning iqtisodiy siyosatiga bog`liqdir. O`z navbatida esa, davlatning mintaqaviy siyosati iqtisodiy hududlar siyosati bilan o`zaro bog`liqdir.
Respublikaning mintaqaviy siyosati ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning milliy strategiyasining ajralmas qismi bo`lib quyidagi asosiy yo`nalishlarni qamrab oladi:
- iqtisodiy rivojlanishning hududiy jihatlarini va mintaqaviy iqtisodiy darajasini belgilash;
- yangi maydonlarni, resurslarni va ishlab chiqarishni rivojlantirish;
- milliy iqtisodiy masalalarni hal etishni ta`minlash:
- davlatning demografik va agrar siyosatini hisobga olgan holda mintaqaviy jihatdan mintaqaviy siyosatni takomillashtirish;
Mintaqaviy siyosatning asosiy vazifasi mamlakatning mintaqaviy siyosatidan kelib chiqishi kerak. Ushbu siyosat quyidagi elementlardan iborat bo`lishi kerak:
- iqtisodiy hududning rivojlanmagan hududlarini rivojlantirish va ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish;
mahalliy xom ashyo bazasida ishlovchi yangi sanoat tarmoqlarini shakllantirish;
- iqtisodiy hududni rivojlantirish uchun zarur ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni ta`minlash;
Bunday yondashuv bilan faqat iqtisodiy hududni tashkil etish iqtisodiyotni rejalashtirilgan rivojlanishiga erishishi mumkin.
Respublikamizda milliy va mintaqaviy siyosati muntazam ravishda olib borilmoqda va albatta bu juda muhimdir.
O`zbekistonning keng hududi mavjud va iqtisodiy hududlar tabiiy-geografik, ijtimoiy-demografik, iqtisodiy tabiat jihatidan farq qiladi va bu har bir iqtisodiy hududga alohida yondashishni talab qiladi.
Ushbu muammolarni hal qilish uchun quyidagilarni bajarish talab etiladi:
1. Ishlab chiqarishning tarmoq tuzilmalarini iqtisodiy isloh qilishda har bir iqtisodiy hududning o`ziga xos xususiyatlarini hisobga olish.
2. Hududlararo iqtisodiy munosabatlarni optimallashtirish, mavjud muvozanatlarning, ayniqsa, iqtisodiy agrar hududlarni qayta tiklash yo`li bilan optimallashtirish.
3. Shahar va qishloq hayoti o`rtasidagi ijtimoiy ziddiyatlarni yumshatish.
4. Tabiiy va mehnat resurslarini yanada to`liqroq rivojlantirish uchun talab va takliflar qonunchiligida ishlab chiqarishni topish va rivojlantirish.
5. Iqtisodiy hududlarning mahalliy tabiiy resurslarini hisobga olgan holda yangi sanoat loyihalarini ilmiy jihatdan oqilona va oqilona joylashtirish.
Zamonaviy sharoitda mintaqaviy siyosatning ahamiyati oshib bormoqda. Buning sabablari:
- iqtisodiy hududlarning o`ziga xos xususiyatlariga asoslangan iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda nafaqat ichki, balki tashqi omillarni hisobga olish zarurligi;
- ishlab chiqarish va iqtisodiy tizimlarni isloh qilishning mustaqillik va nomutanosibligi, iqtisodiy hududlarni ham iqtisodiy hududlarda, ham butun mamlakat miqyosida parchalanishi;
iqtisodiy hududlarni oziq-ovqat, xom-ashyo, sanoat va texnik maqsadlarda etkazib berishga bog`liqligi, ya`ni o`z-o`zini ta`minlash va o`zini o`zi boshqarishning mavjud cheklangan imkoniyatlari Respublikaning iqtisodiy hududlarida mintaqaviy siyosatning asosiy vazifasi shaharlardagi barcha ijtimoiy va ijtimoiy-maishiy sharoitlarda shahar hayotining keng taraqqiyoti bo`lishi kerak qishloq aholi punktlarining barcha turlarida.
Shunday qilib, mintaqaviy siyosatda diqqat yangi hududlarni qurish va rivojlantirishga eski hududlarning depressiv holatini barqarorlashtirishga va ularni bartaraf etishga o`tishga to`g`ri keladi. Bu ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni yaxshilashga olib keladi<sup>2</sup>.
Iqtisodiy mintaqada tarkibiy o`zgarishlarni o`z vaqtida amalga oshirish mintaqalarda ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishni, mehnat bozorida ahvolini yaxshilashni va eksportni oshirishga, jahon va ichki narxlarda farqlarni va tashqi iqtisodiy faoliyatda rag`batlarni qo`llashni ta`minlaydi.
Globallashuv jarayonida iqtisodiy taraqqiyotning hududiy jihatlarining roli va ahamiyati ortib bormoqda, kapital, mehnat va tabiiy resurslardan samarali foydalanish va jamiyat ehtiyojlarini maksimal darajada qondirish uchun turli mamlakatlar yaqinlashmoqda.
Viloyat iqtisodiyoti mehnat resurslarini, hududiy xarajatlarni, infratuzilmani va sotishni hisobga olgan holda, ishlab chiqarish korxonalarining joylashgan joylarini hisobga olishi, daromadni maksimal darajada oshirish uchun ishlab chiqarish xarajatlarini minimallashtirish va sanoat va tashqi savdo o`rtasidagi munosabatlarni hisobga olish zarur. Iqtisodiy hududlar o`z chegaralari bilan bozor bo`lib, mintaqalararo raqobatni shakllantirishi kerak.
Masalan, O`zbekistonda mintaqaviy siyosatning asosiy maqsadi mintaqaviy farqlarni kamaytirish va mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasini kamaytirishdir. Ushbu siyosatni amalga oshirish uchun muhim vositalari quyidagilardir:
- davlat maqsadli ijtimoiy dasturlari;
- kam rivojlangan hududlarga yo`naltirilgan davlat investitsiya siyosati;
- yangi transport kommunikatsiyalarini yaratish;
- ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish hududiy dasturlari
2008 yildan buyon mamlakatdagi tarkibiy o`zgarishlarda mintaqalarning roli sezilarli darajada oshdi. Hududlarning iqtisodiy salohiyati va raqobatbardoshligini oshirish bo`yicha qator chora-tadbirlar amalga oshirildi. Ilgari ishlab chiqarish individual markazlarda to`plangan bo`lsa, hozirda mamlakatning boshqa hududlariga ham alohida e`tibor qaratilib ushub hududlarda ham ishlab chiqarish bosqichma-bosqich kengayib bormoqda.
O`zbekistonda hududiy va sanoat siyosati doirasida amalga oshirilgan chora-tadbirlar tufayli 2003 yildan buyon hech bir viloyat YaIM o`sish sur`atlarini pasayishiga yo`l qo`ymadi. Xususan, 2018 yilda 2017 yil bilan solishtirganda 5,1%ga o`sishga erishildi. Maqsadli mintaqaviy dasturlarni amalga oshirish natijasida Qoraqalpog`iston Respublikasi, Namangan, Surxondaryo, Jizzax, Andijon va Samarqand viloyatlarida jadal sur`atlarda o`sish ta`minlandi.
Mintaqaviy siyosatni amalga oshirishda mintaqalarning rivojlanishini (hududlararo tabaqalanishni) iqtisodiy o`sishning «nuqtalari» va «qutblarini» rag`batlantirishga asoslangan polarizatsiyalashgan rivojlanish siyosatiga yo`naltirish konsepsiyasiga o`tadi. Ushbu siyosatning asosiy vositalari erkin industrial-iqtisodiy zonalar (EIIZ), erkin iqtisodiy zonalar (EIZ), kichik sanoat zonalarini (KSZ) yaratish, yirik investitsiya loyihalarini amalga oshirish va boshqalarni kiritish mumkin.
Ilmiy-texnikaviy taraqqiyot va davlatlararo va mintaqalararo raqobatning kuchayishi sharoitida O`zbekiston Respublikasi va uning hududlarini ilm-fan va ilg`or texnologiyaning yutuqlarini ishlab chiqarishga kiritish, raqobatbardoshlikni oshirish, turmush darajasini oshirish juda muhimdir. Ushbu muammoni hal etishga ko`maklashadigan keng ko`lamli chora-tadbirlar qatorida «Erkin iqtisodiy zona» («Erkin iqtisodiy zona») nomi berilgan maxsus hududiy tuzilmalarga alohida o`rin berilmoqda. EIZ – bu mahalliy va xorijiy ishbilarmonlar uchun iqtisodiy, ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy, ilmiy-texnikaviy, tashqi iqtisodiy mintaqada va va boshqa vazifalarni umuman mamlakatni iqtisodiy rivojlanishiga hissa qo`shadigan maxsus, qulay iqtisodiy sharoitga ega cheklangan hududdir (shahar yoki uning bir qismi, dengiz porti, aeroport va hokazo).
Dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida, shu jumladan O`zbekistonda, erkin iqtisodiy hududlar mintaqaviy siyosatning samarali vositasi sifatida qo`llaniladi. Mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalarga ajratilgan strategik maqsad va vazifalar sifatida yangi va yuqori texnologiyalar asosida ishlab chiqarishni rivojlantirish, eksportni kengaytirish va iqtisodiy rivojlanish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish uchun mahalliy va xorijiy sarmoyalarni jalb qilish alohida o`rin tutadi. Erkin iqtisodiy zonalar respublikaning ilmiy-innovatsion va investitsiya siyosatining elementi hisoblanib, ular iqtisodiyotni boshqarishning yangi mexanizmlarini, innovatsion, resurslarni tejaydigan, ijtimoiy yo`naltirilgan xususiyatlarini belgilovchi ustuvor tarmoqlar va sohalarni rivojlantirishga investitsiyalarni jalb etish imkoniyatlarini sinab ko`rishlari mumkin.
So`nggi yillarda O`zbekistonning mintaqaviy siyosatini amalga oshirishning o`ziga xos xususiyati mintaqalararo farqlashni «ixtisoslashtirilgan rivojlanish» modeliga moslashtirish konseptsiyasidan iboratdir. Asaka va Samarqand shaharlaridagi avtomobil zavodlari, Sho`rtan gaz-kimyo majmuasi, Buxoro neftni qayta ishlash zavodi, Navoiy, Angren, Jizzax va boshqa EIZlar O`zbekistonda jadal sur`atlarda o`sib borayotgan yangi hududlarga aylandi.