O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA 

MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 

 

 

GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI 

 

TABIIY FANLAR FAKULTETI 

“KIMYO” KAFEDRASI 

 

 

 

 

MAVZU:

 

Kimyoda davriy qonun va D. I. 

Mendeleyevning kimyoviy  elementlar davriy 

jadvali. 

 

 

BAJARDI:

 43-14 GURUH TALABASI JONBOYEVA D. 

 

                                     GULISTON-2016 

 

Mavzu: Kimyoda davriy qonun va D. I. 

Mendeleyevning kimyoviy  elementlar davriy jadvali. 

Reja: 

1. D. I. Mendeleyevning davriy qonunni kashf etganligi. 

2. D. I. Mendeleyevning elementlar davriy jadvali. 

3. Atomlar tuzilishining yadro modeli. 

4. Atomlarning elektron qavatlari va ularning tuzilishi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. D. I. Mendeleyevning davriy qonunni kashf etganligi. 

D.  I.  Mendeleyevning  davriy  qonunni  kashf  etishi  va  elementlar  davriy 

jadvalini  tuzishi  uning  uzoq  va  sermashaqqat  ilmiy  ishlarining  natijasidir.  Davriy 

qonun  va  elementlar  davriy  jadvali–kimyo  fanining  katta  yutuq`i  va  hozirgi 

kimyoning asosi hisoblanadi. 

Davriy jadvalni tuzishda D. I. Mendeleyev atomning  asosiy harakteristikasi 

sifatida uning atom massasini qabul qilib oldi. 

D.  I.  Mendeleyevdan  ilgari  o`tgan  olimlar  (Dobereyner,  Nyulends,  Lotar 

Mayyer) faqat o`xshash elementlarni taqqoslagan edilar, shuning uchun ular davriy 

qonunni  kashf  eta  olmadilar.  D.  I.  Mendeleyev  esa  elementlarning  bir–biriga 

o`xshamaydigan  tabiiy  guruhlarini  taqqosladi,  elementlarning  atom  massalarining 

ortib  borishi  bilan  ularning  xossalari  davriy  ravishda  o`zgarishini  aniqladi,  bunda 

ularni atom massalarining qiymatlari ortib borishi tartibida joylashtirdi. 

F q 19         Cl q 35,5        Br q 80         J q 127 

Na q 23        K q 39            Rb q 85       Cs q 133 

Mg q 24      Ca q 40           Sr q 87        Ba q 137 

…F,  Na,  Mg, … Cl,  K,  Ca,… Br,  Rb,  Sr,… I,  Cs,  Ba,… 

19  23    24      35,5  39  40      80    85   87   127 133 137 

Bundan  ko`rinadi–ki,  galogendan  ishqoriy  metallga  o`tilganda  xossalarning 

keskin  o`zgarishi  va  ishqoriy  metalldan  ishqoriy–yer  metallga  o`tilganda  asos 

xossalarining  kamayishi, «agar bu elementlarni atom og`irliklarining ortib borishi 

tartibida  joylashtirilsa»,  davriy  ravishda  takrorlanadi.  Qatorda  Mg  bilan  Cl,  Ca 

bilan  Br,  Sr  bilan  I  orasida  nechta  element  yo`qligidan  qat`iy  nazar,  elementlar 

xossalarining bunday o`zgarishi takrorlanadi. 

Bularning  hammasi  D.  I.  Mendeleyevga  o`zi  kashf  etgan  qonunni 

«davriylik  qonuni»  deb  atashga  va  shunday  ta`riflashga  imkon  berdi:  «oddiy 

jismlarning  xossalari,  shuningdek,  elementlar  birikmalarining  shakl  va  xossalari 

elementlar  atom  og`irliklarining  qiymatiga  davriy  ravishda  bog`liqdir.  Ana  shu 

qonunga  asoslanib,  elementlarning  davriy  jadvali  tuzilgan»  u  davriy  qonunni 

ob`ektiv  aks  ettiradi.  Atom  massalarining  ortib  borishi  tartibida  joylashtirilgan 

elementlarning barsha qatorini u davrlarga bo`ldi. Har qaysi davrda elementlarning 

xossalari  ma`lum  qonuniyat  asosida  o`zgaradi.  Davrlarni  o`xshash  elementlar 

ajralib  turadigan  qilib  joylashtirib,  D.  I.  Mendeleyev  kimyoviy  elementlarning 

davriy jadvalini yaratdi. Bunda qator elementlarning atom massalari tuzatildi, ham 

kashf  etilmagan 29 ta element uchun bo`sh katakchalar qoldirdi. 

Elementlarning  davriy  jadvali  davriy  qonunning  grafik  (jadval  tarzidagi)  

tasviridir. 

Qonunning  kashf  etilishi  va  davriy  jadval  birinchi  variantining  yaratilish 

vaqti  1869  yil  1  mart  hisoblanadi.  D.  I.  Mendeleyev  umrining  oxirigacha 

elementlar davriy jadvalini takomillashtirish ustida ishladi. 

2. D. I. Mendeleyevning elementlar davriy jadvali. 

Hozirgi  vaqtda davriy jadvalni tasvirlashning 500 dan ortiq variantlari bor: 

bular davriy qonunning turli shakldagi ifodasidir. 

D. I. Mendeleyev 1869 yilda taklif etgan davriy jadvalning birinchi varianti 

uzun shakldagi variant deyilar edi, bunda davrlar bitta qatorga joylashtirilgan edi. 

1870 yil dekabrda u davriy jadvalning ikkinchi variantini–qisqa shakl deb atalgan 

variantini  bosib  chiqardi.  Bu  variantda  davrlar  qatorlarga,  guruhlar  esa 

guruhchalarga (bosh va yonaki) bo`lingan edi. 

Davriy  jadvalda  gorizontal  bo`yisha  7  ta  davr  bor  (rim  raqamlari  bilan 

belgilangan),  ulardan  I,  II  va  III  davrlar  kichik  davrlar  IV,  V,  VI  va  VII  davrlar 

katta davrlar deyiladi. I davrda 2 ta, II va III davrlarda 8 tadan, IV va V davrlarda 

18  tadan,  VI  davrda  32  ta,  VII  (tugallanmagan)  davrda  23  ta  element 

joylashtirilgan. Birinchidan boshqa barcha davrlar ishqoriy  metall bilan boshlanib 

nodir (inert) gaz bilan tugaydi. 

Davriy  jadvaldagi  barcha  elementlar  bir–biridan  keyin  kelishi  tartibida 

raqamlangan, elementlarning raqamlari tartib yoki atom raqamlari deyiladi. 

Jadvalda 10 ta qator bor (arab raqamlari bilan belgilangan), har qaysi kichik 

davr  bitta  qatordan,  har  qaysi  katta  davr  ikkita  qatordan:  juft  (yuqorigi)  va  toq 

(pastki)  qatorlardan  tarkib  topgan.  Katta  davrlarning  juft  qatorlarida  (4,6,8,10) 

faqat  metallar  joylashgan  va  elementlarning  xossalari  qatorda  chapdan  o`ngga 

tomon  kam  o`zgaradi.  Katta  davrlarning  toq  qatorlarida  (5,7,9)  elementlarning 

xossalari qatorda chapdan o`ngga tomon tipik elementlardagiga o`xshash o`zgarib 

boradi. 

VI davrda La – lantandan keyin tartib raqamlari 58–71 bo`lgan 14 ta element 

(La–Lu) joylashadi, ular lantanoidlar deyiladi. 

VII  davrda  Ac  –  aktiniydan  keyin  tartib  raqamlari  90–103  bo`lgan  14  ta 

element  (Ac–Lr) joylashadi, ular aktinoidlar deyiladi. 

Bu  ikki  davr  elementlari  jadvalning  pastki  qismiga  alohida  qatorlarga 

joylashtirilgandir. 

Davriy  jadvaldagi  vertikal  bo`yicha  8  ta  guruh  joylashgan  (rim  raqamlari 

bilan  belgilangan),  guruhning  raqami  elementlarning  birikmalarda  namoyon 

qiladigan  valentliklari  va  oksidlanish  darajalari  bilan  bog`liq.  Odatda, 

elementlarning  yuqori  valentliklari  va  eng  yuqori  musbat  oksidlanish  darajalari 

guruh raqamiga tengdir. 

F  va  O  bundan  mustasno–ularning  valentliklari  va  oksidlanish  darajalari 

tegishlicha I, II va –1, –2 ga teng. 

Har  qaysi  guruh  2  ta  guruhchaga  (bosh  va  yonaki)  bo`lingan,  bu  davriy 

jadvalda  birinchisini  o`ngga,  boshqasini  chapga  siljitib  yozish  bilan  ko`rsatilgan. 

Bosh  guruhchalarni  tipik  elementlar  hamda  yonaki  guruhchalarni  faqat  metallar 

hosil qiladi. 

Davriy  jadvaldagi  He,  Ne  va  Ar  dan  boshqa  barcha  elementlar  kislorodli 

birikmalar  hosil  qiladi;  kislorodli  birikmalarning  8  xil  shakli  bor.  Ular  davriy 

jadvalda  umumiy  formulalar  bilan  ifodalanib,  har  qaysi  guruh  tagida  oksidlanish 

darajalari ortib borishi tartibida joylashtirilgan: 

R

2

O, RO, R

2

O

3

, RO

2

, R

2

O

5

, RO

3

, R

2

O

7

, RO

4 

 bunda R – element. 

IV  guruhdan  boshlab  elementlar  vodorodli  birikmalar  hosil  qiladi.  Bunday  

birikmalarning 4 xil shakli bor. Ular ham umumiy formulalar bilan ifodalanadi va 

guruh tagida oksidlanish darajalari kamayib borishi tartibida joylashtirilgan: 

RH

4

, RH

3,

 RH

2

, RH, bunda ham R – guruh  elementi. 

Guruhchalarda  elementlarning  xossalari  davriy  ravishda  o`zgaradi: 

yuqoridan  pastga  tomon  metallik  xossalari  kuchayadi,  metallmaslik  xossalari 

kamayib boradi. 

D.  I.  Mendeleyev  davriy  jadvalining  uzun  shaklida  ham  7  ta  davr  va  18  ta 

guruh bor. Guruhlar A yoki B harfli rim raqamlari bilan raqamlanadi . Lantanoidlar 

ham, aktinoidlar ham oilalar deyiladi va hech qaysi guruhga kiritilmaydi. 

3. Atomlar tuzilishining yadro modeli. 

XIX  asrning  oxiriga  qadar  atomlar  bo`linmas  deb  hisoblanar  edi.  So`ngra 

tajriba ma`lumotlari to`plana borgan sari bunday fikrdan voz kechishga va atomlar 

murakkab  tuzilganligini  tan  olishga  to`gri  keldi.  Yangicha  nazarni  D.  I. 

Mendeleyevning davriy qonuni tasdiqlar edi. Davriy qonun, tajriba  tadqiqotlari va 

ayniqsa radioaktivlik hodisalari asosida atom va molekulalarning tuzilishi haqidagi 

ta`limot tez rivojlana boshladi.  

Atomlarning  tuzilishini  o`rganish  uchun  ingliz  fizigi  E.  Rezerford  α  – 

zarrachalarning singuvchanlik xususiyatidan foydalangan holda, qalinligi tahminan 

10000  atom  keladigan  yupqa  metall  plastinkadan  α  –  zarrachalarning  o`tishini 

kuzatdi. ZnS qatlami bilan qoplangan ekranga  α – zarrachalar urilganda chaqnash 

sodir  bo`ladi,  bu  esa  zarrachalarni  sanash  imkonini  berdi.  Ma`lum  bo`ldi–ki  α  – 

zarrachalarning  kamroq  qismi  plastinkadan  o`tganda  o`z  yo`lidan  turli  burchakka 

og`adi, ayrim zarrachalar esa uchish yo`nalishini keskin o`zgartiradi. Bu hodisa α – 

zarrachalarning  tarqalishi  deb  ataldi.  E.  Rezerford  1911  yilda  atom  tuzilishining 

yadro  modelini  taklif  qildi.  Bu  modelga  muvofiq  atom  musbat  zaryadlangan, 

o`lchamlari  juda  kichik  og`ir  yadrodan  iborat.  Yadroda  atomning  deyarli  barcha 

massasi to`plangan. Yadro atrofida undan anchagina masofada elektronlar aylanib, 

atomning elektron qobig`ini hosil qiladi. Atom umuman elektroneytral bo`lganligi 

sababli  elektronlarning  umumiy  zaryadi  yadro  zaryadiga  teng  bo`lishi  kerak. 

Shuning  ushun  har  qaysi  atom  yadrosining  musbat  zaryadlari  soni,  shuningdek, 

yadro  maydonida  harakatlanadigan  elektronlar  soni  elementning  tartib  raqamiga 

teng bo`ladi. 

1897 yilda ingliz fizigi J. J. Tomson tomonidan katod nurlari yoki manfiy 

zaryadli elektronlar kashf qilindi. 

1886  yilda  nemis  fizigi  Goldshteyn  tomonidan  anod  nurlari  yoki  musbat 

zaryadli protonlar borligi aniqlandi. 

1932 yilda ingliz fizigi Chedvik tomonidan neytron kashf qilindi. Xuddi shu 

yili  amerikalik  fizik  Anderson  pozitron  deb  atalgan  musbat  elektronni  kashf 

qildi.  Tez  orada  elementar  zarrachalar  qatoriga  beshinchi  zarracha  foton  ya`ni 

yorug`lik kvanti ham qo`shildi. 

1956  yilda  o`tkazilgan  tajribalar  asosida  oltinchi  zarracha  neytrino  borligi 

isbotlandi. 

Elementar  zarrachalardan  eng  muhimlari  protonlar 

_

  p,  neytronlar  –  n  va 

elektronlar  –  e

–

  hisoblanadi.  Proton  va  neytron  nuklon  deyiladigan  yadroni  hosil 

qiladi.  Proton  massasi  1,0073  m.  a.  b.  ga  va  zaryadi  Q1  ga  teng.  Neytronning 

massasi 1,0087 va zaryadsiz. Elektronning massasi O ga va zaryadi –1 ga teng. 

1932 yilda rus olimlari D. D. Ivanenko va E. N. Gapon yadro tuzilishining 

proton – neytron nazariyasini yaratdilar. Bu nazariyaga ko`ra, massa soni A atom 

yadrosidagi protonlar Z va neytronlar N umumiy sonini ko`rsatadi: ya`ni   

A q Z Q N            (2. 1). 

Ularni yadroda tutib turuvshi kuchlar yadro kuchlari deyiladi. 

Bitta  elementning  yadro  zaryadlari  bir  hil,  lekin  massa  sonlari  turlicha 

bo`lgan atomlar turlari izotoplar deyiladi. 

Elementning atom massasi uning barcha tabiiy izotoplari massalarining shu 

izotoplarning tarqalganlik darajasi e`tiborga olingan o`rtacha qiymatiga teng. 

                              12               13           14           16          17            18            36                 38              40  

6

S ;      

6

S ;    

6

S ;    

8

O ;   

8

O ;    

8

O ;   

18

Ar ;     

18

Ar ;   

18

Ar. 

                  0                                 1                              1                     1                                       0 

elektron   e  ;   neytron   n  ;  proton   p  yoki    H  ;   neytrino   ν. 

                   1                                  0                              1                     1                                       0 

Tartib  raqam  yadrodagi  protonlar  soniga  va  yadro  atrofida  harakatlanuvchi  

elektronlar soniga teng bo`ladi. 

Yadro reaksiyalari – bu atom yadrolarining elementar zarrachalar bilan va 

bir–birlari bilan o`zaro ta`sirlashishi natijasida o`zgarishi hisoblanadi. Masalan; 

                                                  27         4          30          1                              226         222         4 

                                 Al Q He q Si Q H ;                  Ra q Rn Q He ; 

                                                 13          2          14          1                               88           86          2 

1919 yilda E. Rezerford azot atomlarining yadrolarini  α – zarrachalar bilan  

bombardimon  qilib,  birinchi  marta  sun`iy  ravishda  yadro  reaksiyasini  amalga 

oshirdi: 

                                                             14         4           17        1 

                                                       N Q He q O Q H; 

                                    

                             

                                               7          2            8         1 

Siklotron  yaratilgandan  keyin  ya`ni  1930  yildan  boshlab  juda  ko`p  turli–

tuman yadro reaksiyalari kashf qilindi va tekshirildi. 

27

Al (



, p) 

30

Si ; 

14

N (



, p) 

17

O ; 

226

R (–, 



) 

222

Rn . 

Bu  ko`rinishlar  yadro  reaksiyalarining  qisqacha  yozuvi  hisoblanadi,  bunda 



– zarrachaning (

4

2

He) belgisi; p – proton (

1

1

H); chiziqcha radioaktiv parchalanish 

bo`lganda  ta`sir  etuvchi  zarracha  bo`lmasligini  bildiradi.  Yadro  reaksiyalari 

yordamida  radioaktivlik  xususiyati  bor  izotoplar  (radioaktiv  izotoplar)  olinadi. 

Ularning  hammasi  beqaror  va  radioaktiv  parchalanish  natijasida  boshqa 

elementlerning boshqa izotoplariga aylanadi. 

Barsha  kimyoviy  elementlarning  radioaktiv  izotoplari  olingan.  Ularning 

taxminan 1500 turi ma`lum. Faqat radioaktiv izotoplardan tarkib topgan elementlar 

radioaktiv elementlar deyiladi va ular Z q 43 – 61 va 84 – 109 – elementlardir.  

4. Atomlarning elektron qavatlari va ularning tuzilishi. 

Kimyoviy  reaksiyalarda  atom  yadrosi  o`zgarishga  uchramaydi.  Bunda 

atomlarning  elektron  qobiqlari  o`zgaradi,  kimyoviy  elementlarning  ko`pchilik 

xossalari  shu  elektron  qobiqlarning  tuzilishi  bilan  tushuntiriladi.  Atomdagi 

elektronning  holatini  kvant  mexanikasi  bayon  qilib  beradi,  bu  fan  

mikrozarrachalarning,  ya`ni  elementar  zarrachalar  atomlar,  molekulalar  va  atom  

yadrolarining  harakatlanishi  va  o`zaro  tasirini  o`rganadi.  Bu  tasavvurlarga  ko`ra, 

mikrozarrachalar  to`lqin  tabiatiga,  to`lqinlar  esa  zarrachalar  xossalariga  ega 

bo`ladi. 

Elektronning  atomda  harakatlanish  trayektoriyasi  bo`lmaydi.  Kvant 

mexanikasi  elektronning  yadro  atrofidagi  fazoda  bo`lish  ehtimolligini  ko`rib 

chiqadi.  Harakatlanayotgan  elektron  yadroni  qurshab  olgan  fazoning  istalgan  

qismida  bo`lishi  mumkin  va  uning  turli  holatlari  muayyan  zichlikdagi  manfiy  

zaryadli elektron bulutini hosil qiladi va ko`riladi. 

Yadro  atrofidagi  elektronning  bo`lishi  ehtimolligi  eng  ko`p  bo`lgan  fazo 

orbital deyiladi. Orbitalda elektron bulutning  



90% bo`ladi. Atom orbitallarining  

o`lchamlari 

turlicha 

bo`ladi. 

O`lchamlari 

bir–biriga 

yaqin 

orbitallarda  

harakatlanadigan  elektronlar  qavatlarni  hosil  qiladi  va  energetik  pog`onalar 

deyiladi.  Energetik  pog`onalar  yadrodan  boshlab  raqamlanadi:  1,  2,  3,  4,  5,  6,  7 

yoki harflar bilan belgilanadi – K, L, M, N, O, P, Q. 

Pog`onaning raqamini ko`rsatuvshi son – n  bosh kvant soni deyiladi. 

N q 2 n 

2  

       (2. 2) 

Bunda  N–elektronlar  soni;  n–pog`ona  raqami  yoki  bosh  kvant  soni.  (2)– 

tenglamaga  ko`ra,  birinchi  energetik  pog`onada  2  ta,  ikkinchi  pog`onada  8  ta, 

uchinchi pog`onada 18 ta, to`rtinchi pog`onada 32 ta elektron bo`lishi mumkin. 

Pog`onalar  bir–biridan  farq  qiladigan  pog`onachalarga  bo`linadi. 

Pog`onachalar soni to`rttadan oshmaydi: s–p–d–f. 

s–har  qaysi  energetik  pog`onaning  yadroga  yaqin  birinchi  pog`onachasi 

bo`lib, u bitta s–orbitaldan tarkib topgan; p–ikkinchi pog`onacha, uchta p–rbitaldan 

tarkib  topgan;  d–uchinchi  pog`onacha,  u  beshta  d–orbitaldan  tashkil  topgan;  f–

to`rtinchi pog`onacha, u yettita f–orbitaldan iborat bo`ladi. 

Pauli prinsipi bo`yicha har qaysi orbitalda ko`pi bilan 2 ta elektron bo`lishi 

mumkin. Agar orbitalda bitta elektron bo`lsa, u juftlashmagan elektron, agar ikkita 

bo`lsa, juftlashgan elektron deyiladi. 

s–orbital  sferik  simmetriyali,  ya`ni  shar  shaklida  bo`ladi,  bu  orbitaldagi 

elektron s–elektron deyiladi. 

p–orbital  gantel  yoki  hajmiy  sakkizlik  shaklida  bo`lib,  bu  orbitaldagi 

elektron  p–elektron  deyiladi.  d–  va  f–  orbitallarning  shakli  p–orbitallarnikiga 

qaraganda murakkabroq bo`ladi, tegishlicha ular d– va  f– elektronlar deb ataladi. 

Atomda  elektronlarning  energetik  pog`ona  va  pog`onachalar  bo`yicha 

taqsimlanishi elektron formulalar ko`rinishida tasvirlanadi. Masalan: 

1s│2 s, 2 p │3 s, 3 p │4 s, 3 d, 4 p │5 s, 4 d, 5 p│6 s, 4 f, 5 d, 6 p │7 s, 5 f, 6 d, 7p 

6

C 1s

2

2s

2

2p

2

 ,  

7

N 1s

2

2s

2

2p

3

 ,  

8

O 1s

2

2s

2

2p

4

 ,  

9

F 1s

2

2s

2

2s

5

  ,  

10

Ne 1s

2

2s

2

2p

6

 

Elektron  qobiqlarning  tuzilishi  ko`pincha,  energetik,  boshqacha  aytganda 

kvant  yacheykalar  yordamida  tasvirlanadi–bular  grafik  elektron  formulalar  

deyiladi. Har bir yacheykalar katakcha bilan belgilanadi: katakcha orbital, strelka–

elektron, bo`sh katakcha–bo`sh orbital: uni qo`zgatilgan elektron egallashi mumkin 

6

S        2s                  2p                     1s

2

2s

2

2p

2 

  1s                                                     1s

2

2s

2

2p

x

1

2p

y

1 

 

                           P

x

    P

y

    P

z

                    

       

                         

 

7

N        2s                  2p                     1s

2

2s

2

2p

3 

  1s                                                     1s

2

2s

2

2p

x

1

2p

y

1

2p

z

1

 

 

                           P

x

    P

y

    P

z

                    

       

                         

       

8

O        2s                  2p                    1s

2

2s

2

2p

4 

  1s                                                     1s

2

2s

2

2p

x

2

2p

y

1

2p

z

1 

 

                       P

x

     P

y

     P

z

                    

       

                         

 

9

F        2s                  2p                    1s

2

2s

2

2p

5 

  1s                                                     1s

2

2s

2

2p

x

2

2p

y

2

2p

z

1 

                      

  P

x

     P

y

     P

z

                    

       

                         

Kimyoviy elementlarning xossalari, shuningdek, elementlar birikmalarining 

shakli va xossalari ular atomlari yadrosining zaryadiga davriy ravishda bog`liqdir. 

Bosh  guruhchalarning  elementlarida  faqat  tashqi  pog`onadagi  elektronlar, 

shuningdek, yonaki guruhchalarning elementlarida faqat tashqi pog`onaning emas, 



 



 



 



 

 



 



 



 



 



 

 



 



 



 



 



 



 



 

 



 



 



 

balki  tashqaridan  oldingi  pog`onaning  elektronlari  ham  valent  elektronlar 

hisoblanadi.  Guruhning  raqami,  odatda,  kimyoviy  bog`lanish  hosil  bo`lishida 

ishtirok eta oladigan elektronlar sonini ko`rsatadi. 

Atomlarning o`lchami ionlanish energiyasi, elektronga moyilligi, elektrman– 

fiyligi, oksidlanish darajasi kabi xossalari atomning elektron konfiguratsiyasi bilan 

bog`liqdir. 

Ionlanish  energiyasi–bu  eng  bo`sh  bog`langan  elektronni  atomdan  uzish 

uchun zaruriy energiya bo`lib, u odatda elektronvoltlarda (eV) o`lchanadi. Atomlar 

faqat  elektron  beradigina  emas,  balki  biriktirib  olishi  ham  mumkin.  Atomga 

elektron  biriktirib  olinganda  ajralib  chiqadigan  energiya  elektronga  moyillik 

deyiladi.  Elektrmanfiylikka  1932  yilda  amerika  olimi  L.  Poling  ta`rif  berdi.  Bu 

ta`rifga  ko`ra,  elektrmanfiylik  atomning  birikmada  o`ziga  elektronlarni  tortish 

xususiyatidir. 

X q I Q E            (2. 3) 

Bunda X – atomning demak, elementning  elektrmanfiyligi. 

I

F

 q 17,42 eV,  E

F  

q 3,62 eV ;  I

Li 

q 5,39 eV,  E

Li 

q 0,22 eV; 

X

F 

q17,42 eV Q 3,62 eV q 21,04 eV ; 

X

Li 

q 5,39 eV Q 0,22 eV q 5,61 eV. 

Elementlarning  nisbiy  elektrmanfiyligi  (X)  litiyning  elektrmanfiyligiga 

qarab taqqoslanadi. X

Li

 ≈ 1 deb qabul qilingan. 

X

Li 

q 0,97 



 1                         X

F 

q 

61

,

5

04

,

21

 q 3,75 



 4 

Foydalanilgan adabiyotlar. 

1.  G.  P.  Xomchenko.  Kimyo.  Oliy  o`quv  yurtlariga  kiruvchilar  ushun.  Toshkent,  

«O`qituvchi», 2001. 

2.  K.  R.  Rasulov  va  boshqalar.  «Umumiy  va  anorganik  kimyo».    Toshkent, 

«O`qituvchi», 1996. 

3.  G.  Ye.  Rudzitis,  F.  G.  Feldman.  Kimyo.  7–8–sinf  darsliklari,  Toshkent, 

«O`qituvchi», 1992.  

4.  A.  G.  Muftahov,  H.  T.  Omonov,  R.  O.  Mirzayev.  Umumiy  kimyo.  Toshkent,  

«O`qituvchi», 2002. 

5. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. Kimyo. Toshkent, «O`zbekiston», 2002. 

6. S. Masharipov, I. Tirkashev. Kimyo. «O`qituvchi», 2002.